CEYHÂNÎ Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (ö. 330/942) Sâmânî veziri ve meşhur İslâm coğrafyacısı.
Müellif: Rıza Kurtuluş
Hayatı ve yazdığı eserler hakkında fazla bilgi bulunmadığı gibi bilinen hususlarda da kesinlik yoktur. Ceyhânî, Sâmânî Hükümdarı Nasr b. Ahmed’in (913-943) hizmetine girip veziri oldu. O sıralarda bölgeden geçen İbn Fadlân, Şeyhülâmid unvanını taşıyan Ceyhânî adlı bir vezirin Sâmânî hükümdarı ile tanışmasını sağladığını ve kendisini misafir ettiğini bildirmektedir. Mes‘ûdî ise 947’de yazdığı Mürûcü’ẕ-ẕeheb’de, Ceyhânî’nin IV. (X.) yüzyılın başlarında yazdığı yedi ciltten oluşan Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik adlı ünlü eserinden bahsetmediği halde daha sonra kaleme aldığı et-Tenbîh ve’l-işrâf’ta (s. 75) bu kitabın muhtevası hakkında bilgi vermiştir.
Kaynaklara göre Ceyhânî felsefe, astronomi gibi ilimlerde yetenek ve geniş bilgi sahibi bir kimseydi. Özellikle coğrafî konulara olan ilgisi ve gayreti onu bu alanda kitap yazmaya yöneltti. Bulunduğu yüksek mevkiden de istifade ederek bölgeye uğrayan değişik ülkelere mensup seyyah ve yabancılardan dünyanın çeşitli yerleri hakkında bilgiler topladı. Makdisî’ye göre Ceyhânî, günümüze ulaşmamış olan meşhur kitabını bu şekilde telif etmiştir. Makdisî, Ceyhânî’nin kendi ülkesinde yaşayan yabancıları toplayıp onlara memleketlerinin gelir kaynaklarını, yollarını ve bu bölgelerin genişliklerini sorup haklarında bilgi aldığını anlatır. Bu şekilde Ceyhânî’nin, ele geçirmeyi planladıkları yerlere yapılacak harekâtı kolaylaştırmayı amaçladığı da düşünülebilir. O da kendinden önceki coğrafyacılar gibi dünyayı yedi iklim bölgesine ayırarak incelemiştir. Eserini telif ederken birinci elden kaynaklardan bilgi toplayan Ceyhânî, ayrıca İbn Hurdâzbih’in yazdığı Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’ten de geniş ölçüde faydalanmıştır. Daha sonraki Arap coğrafyacıları da ondan istifade etmişlerdir.
Sâmânîler devrinde vezirlik yapan ve Ceyhânî nisbesini taşıyan üç ayrı kişinin bulunması ve kaynaklardaki bilgilerin yetersizliği, araştırmacıları bunlardan hangisinin Kitâbü’l-Mesâlik’in yazarı olduğu konusunda şüpheye düşürmüştür. Bazı araştırmacılar müellif olarak, Sâmânî Hükümdarı Nasr b. Ahmed’in veziri ve nâibi olan Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ceyhânî’yi kabul ederken bazıları da Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’in Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ile oğlu Ebû Ali Muhammed b. Muhammed ve torunu Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed’in ortak eseri olabileceğini, ancak kesin bir hükme varmanın mümkün olmadığını ifade ederler.
BİBLİYOGRAFYA
Mes‘ûdî, et-Tenbîh, s. 75.
Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 3-4.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 153.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IV, 190-192.
Safedî, el-Vâfî, II, 80-81; VIII, 53-54.
Ramazan Şeşen, İbn Fazlan Seyahatnâmesi, İstanbul 1975, s. 22-23.
Hândmîr, Düstûrü’l-vüzerâ (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 2535 şş., s. 108.
Barthold, Türkistan, s. 13-14.
Brockelmann, GAL, I, 262.
S. M. Ali, Arab Geography, Aligarh 1960, s. 38-40.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963-65, I, 219-223.
Sarton, Introduction, I, 635-636.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 25.
S. Janicsek, “Al-D̲j̲aihani’s Lost Kitab al-Masalik va’l-Mamalik, Is İt To Be Found at Mashhad?”, BSOAS, V (1928-30), s. 15-25.
V. Minorsky, “A False Jayhânî”, a.e., XIII (1949), s. 89-96.
Ch. Pellat, “al-D̲j̲ayhānī”, EI2 Suppl. (İng.), s. 265-266.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 467-468 numaralı sayfalarda yer almıştır.