DAHLÂN, Ahmed b. Zeynî

1232’de (1816) Mekke’de doğdu. Tahsili sırasında başta Mısırlılar olmak üzere Hicazlı, Hintli ve Mağribli âlimlerden ders gördü. Kendisi Şâfiî olmakla birlikte diğer fıkhî mezhepleri de öğrendi. Fıkıh ve hadis ilimlerinde, özellikle tarih sahasında meşhur oldu. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini ezberledi. Mescid-i Harâm’ın Necâbe adlı köşesinde ders verip öğrenci yetiştirdi. 1871 yılından itibaren Mekke’de Şâfiîler’in müftülüğüne ve şeyhü’l-ulemâlığa tayin edildi. Mekke’de ilk matbaa kurulunca bu müessesenin idaresini üzerine aldı. Daha önce basılmamış eserlerini burada bastırdı. 1886’da Mekke Şerifi Avnürrefîk, Osmanlı Valisi Osman Paşa ile anlaşmazlığa düştüğü zaman şerifin tarafını tuttu ve şerif Mekke’den Medine’ye çekilmek zorunda kalınca onunla birlikte Medine’ye gitti. Aynı yıl Medine’de vefat etti.

Dahlân tarih, fıkıh, hadis, mantık ve tasavvufa dair birçok eser yazmıştır. Çeşitli meseleler hakkında verdiği fetvalarla devrinin tarihine ait kitapları meşhurdur. Dahlân dinî ve tarihî konular yanında Mehdîlik, Vehhâbîlik, Şiîlik, Ebû Tâlib’in imanı ve bazı tarikat şeyhlerinin durumu gibi ihtilâflı meseleler üzerinde de birçok kitap ve risâle kaleme almıştır. Şerif ailesine yakınlığı dolayısıyla XVIII ve XIX. yüzyıllara ait tarihî hadiseler hakkında hem yazılı hem de şifahî geniş ve sağlam bilgilere sahipti. Talebelerinden Ebû Bekir Osman b. Muhammed Şettâ el-Bekrî ed-Dimyâtî Nefḥatü’r-raḥmân (Tuḥfetü’r-raḥmân) fî menâḳıbi seyyid Aḥmed Zeynî Daḥlân (Kahire 1305) adlı eserinde Dahlân’ın hayatını anlatmıştır.

Eserleri. 1. Târîḫu’d-düveli’l-İslâmiyye bi’l-cedâvili’l-merḍıyye. Müellif bu eserinde, kronolojik sırayı göz önüne almaksızın, Hz. Peygamber’den başlayarak kendi zamanına kadar gelen, tarihin çeşitli dönemlerinde özellikle Arabistan ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmuş Sünnî ve Şiî halifelerin ve hânedanların tarihini anlatır (Kahire 1306).

2. Ḫulâṣatü’l-kelâm fî beyâni ümerâʾi’l-beledi’l-ḥarâm. Hz. Peygamber zamanından XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar gelen Mekke tarihidir. Eserin 1095 (1684) yılına kadar olan kısmı Sincârî’nin tarihinin bir muhtasarıdır. Ancak son iki asırdan bahseden bölüm tamamen kendi telifi olup Mekke emîrleri ve bilhassa Vehhâbîler’in siyasî faaliyetleri için orijinal bir kaynak ve XIX. yüzyıl Mekke tarihine dair yegâne eserdir. Ḫulâṣatü’l-kelâm yayımlanmış olup (Kahire 1305; Mekke 1311) ayrıca adı zikredilmeyen biri tarafından bazı dipnotları ilâvesiyle ed-Dârü’l-müttehide li’n-neşr müessesesi tarafından Ümerâʾü’l-beledi’l-ḥarâm adıyla yeniden bastırılmıştır (Beyrut, ts.).

3. es-Sîretü’n-nebeviyye ve’l-âs̱ârü’l-Muḥammediyye. es-Sîretü’z-Zeyniyye olarak da bilinen ve Hz. Peygamber’in hayatı, mûcizeleri ve hilyesine dair olan eser iki ve üç cilt halinde Mekke’de (1285), Kahire’de (1285, 1295, 1310, 1320), İstanbul’da (1929), ayrıca Nûreddin el-Halebî’nin İnsânü’l-ʿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meʾmûn adlı eserinin kenarında (Kahire 1292, 1308) basılmıştır.

4. el-Fetḥu’l-mübîn fî feżâʾili’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn ve ehli’l-beyti’ṭ-ṭâhirîn. İlk dört halifenin ve Ehl-i beyt’in faziletleri hakkındadır (Kahire 1300, 1302). Eser es-Sîretü’n-nebeviyye’nin kenarında da basılmıştır (Kahire 1310). Dahlân’ın Hz. Peygamber’in soyuna dair Meşâriḳu’l-envâri’s-seniyye bi-feżâʾili zürriyyeti ḫayri’l-beriyye adlı bir çalışması daha vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 576, 54 varak).

5. el-Fütûḥâtü’l-İslâmiyye baʿde muḍiyyi’l-fütûḥâti’n-nebeviyye. Hz. Ömer zamanından II. Abdülhamid’in ilk yıllarına kadar cereyan eden siyasî ve askerî gelişmeleri ele alan bir İslâm tarihidir. Eser Selçuklu ve Osmanlı fetihlerine, Türkler’in İslâm’a hizmetlerine geniş yer vermesiyle tanınır. Yazar burada Sudan’daki Mehdî hareketini çok geniş bir şekilde ele almıştır. Osmanlı Devleti’nin Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn devirlerinden sonra İslâm dünyasındaki diğer devletlerin en iyisi olduğunu, diğer birçok İslâm devletinde görülmeyen güzel vasıflara sahip bulunduğunu, büyük fetihler gerçekleştirdiğini, insanlar arasında ilmi, huzur ve sükûnu yaydığını, Ehl-i sünnet anlayışını hâkim kıldığını belirtir. Dahlân eserini, II. Abdülhamid’in Mekke’de matbaa kurulmasını emrettiğini, burada Arapça, Türkçe ve Cava dilinde eserler basılmaya başlandığını haber vererek tamamlar. el-Fütûḥât Mekke’de (1311) ve iki cilt halinde Kahire’de (1323, 1387/1968) yayımlanmıştır.

6. Esne’l-meṭâlib fî necâti Ebî Ṭâlib. Eserde Ebû Tâlib’in müslüman olarak öldüğü görüşü savunulmaktadır (Kahire 1305).

7. ed-Dürerü’s-seniyye fi’r-reddi ʿale’l-Vehhâbiyye. Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret ve tevessül gibi meselelerde Vehhâbîler’in görüşlerini tenkit eden bu önemli risâle yayımlandığı zaman (Kahire 1299, 1319) büyük yankılar uyandırmıştır. Hindistanlı âlim Muhammed Beşîr es-Sehsevânî esere Ṣıyânetü’l-insân ʿan vesveseti’ş-şeyḫ Daḥlân adlı hacimli bir reddiye yazmış ve kitap Muhammed Reşîd Rızâ’nın takdimiyle basılmıştır (Dehli 1308/1890).

8. Risâle fî keyfiyyeti’l-münâẓara maʿa’ş-Şîʿa ve’r-reddi ʿaleyhim (Kahire 1323).

9. Risâle fi’r-reddi ʿale’ş-şeyḫ Süleymân Efendi. Mekke’de bulunan Nakşî tarikatı şeyhi Türk asıllı Süleyman Efendi’nin aleyhinde yazdığı bir risâledir (Mekke 1301).

10. Şerḥu’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un (ö. 723/1323) Arap diline dair meşhur eserinin şerhidir (Kahire 1297, 1299, 1301, 1305, 1306, 1311; Mekke 1305, 1314; Medine 1304).

11. el-Ezhârü’z-Zeyniyye fî şerḥi metni’l-Elfiyye. İbn Mâlik’in nahve dair el-Elfiyye’sinin şerhidir (Bulak 1294).

12. İʿrâbü “câʾe Zeydün” ve mesâʾilü taṭbîḳıyye fi’n-naḥv ve’l-luġa (Cidde 1986).

13. Tenbîhü’l-ġāfilîn muḫtaṣaru Minhâci’l-ʿâbidîn. Gazzâlî’nin Minhâcü’l-ʿâbidîn adlı eserinin muhtasarıdır (Kahire 1298). Bağdatlı İsmâil Paşa’nın bu eseri Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’inin muhtasarı şeklinde göstermesi (Îżâḥu’l-meknûn, II, 588) doğru değildir.

14. Fetḥu’l-cevâdi’l-mennân ʿale’l-ʿaḳīdeti’l-müsemmât bi-Feyżi’r-raḥmân. Dahlân’a ve Ahmed el-Merzûkī’ye ait diğer üç risâle ile birlikte basılmıştır (Kahire 1298).

15. Risâletü’n-naṣr fî ẕikri vaḳti ṣalâti’l-ʿaṣr (Kahire 1304, 1319).

16. Menhelü’l-ʿaṭşân ʿalâ Fetḥi’r-raḥmân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân. Süleyman el-Cümzûrî’nin tecvide dair Fetḥu’l-aḳfâl adlı risâlesiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1298).

Dahlân’ın bunlardan başka tasavvufa dair Taḳrîbü’l-uṣûl li-teshîli’l-vuṣûl li-maʿrifeti’r-Rab ve’r-Resûl adlı bir eseri ve ayrıca çeşitli risâleleri bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 390-392.

Serkîs, Muʿcem, I, 990-992.

Brockelmann, GAL, II, 649-650; GAL Suppl., II, 810-811.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 82, 214, 436; II, 161, 172, 588, 594, 650.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 191.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 125.

Zeki Muhammed Mücâhid, el-Aʿlâmü’ş-Şarḳıyye, Kahire 1963, II, 75-76.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 229-230.

Muʿcemü muṣannefi’l-kütübi’l-ʿArabiyye, Beyrut 1986, s. 34.

T. H. Weir, “Dahlân”, İA, III, 460.

J. Schacht, “Daḥlān”, EI² (Fr.), II, 93.