DÂMEGĀNÎ

8 Rebîülâhir 398 (22 Aralık 1007) tarihinde Dâmegān’da doğdu. Aynı nisbeyle tanınan diğer âlimlerden ayrılması için “el-Kebîr” lakabıyla anılmaktadır. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra Nîşâbur’a gitti. Burada kaldığı dört ay zarfında kadı Ebü’l-Alâ Sâid b. Muhammed’den ders aldı. Daha sonra Bağdat’a geçerek (26 Ramazan 419/18 Ekim 1028) devrin meşhur âlimleri Kudûrî, Hatîb el-Bağdâdî, Hüseyin b. Ali es-Saymerî ve Muhammed b. Abdullah es-Sûrî’den fıkıh ve hadis okudu. Malî durumunun iyi olmaması sebebiyle tahsil hayatı boyunca büyük sıkıntılara katlanmak zorunda kaldı ve bir süre gece bekçiliği yaptı. Bir yandan görevini yaparken bir yandan da sokak fenerinin ışığından faydalanarak derslerine çalışırdı. Hanefî ve Şâfiî fıkhını çok iyi bilen Dâmegānî, aralarında Enmâtî ve Ebü’l-Vefâ İbn Akīl ez-Zaferî gibi büyük âlimlerin de bulunduğu pek çok talebe yetiştirmiştir.

Abbâsî Halifesi Kāim-Biemrillâh’ın teklifi ve Hanefî mezhebine mensup Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey ile veziri Amîdülmülk el-Kündürî’nin onayı ile, önceki kādılkudâtlar gibi Şâfiî fakihi olan İbn Mâkûlâ’nın ölümü üzerine boşalan kādılkudâtlık makamına getirildi (9 Zilkade 447/30 Ocak 1056) ve otuz yılı aşkın bir süre bu görevde kaldı. Kendisine yapılan vezirlik tekliflerini kabul etmemekle birlikte Kāim-Biemrillâh ve Muktedî-Biemrillâh dönemlerinde bu görevi bir müddet vekâleten yürüttü.

Heybeti ve zekâsı bakımından Ebû Yûsuf’a benzetilen Dâmegānî çok iyi bir münâzaracı idi (devrinin meşhur Şâfiî hukukçusu Ebû İshak eş-Şîrâzî ile yaptığı bazı münâzaralar için bk. Sübkî, IV, 237-252). 24 Receb 478 (15 Kasım 1085) tarihinde Bağdat’ta vefat etti. Cenazesi önce Nehrülkalâîn’deki evine defnedildiyse de daha sonra Ebû Hanîfe’nin meşhedine nakledildi.

Eserleri. Klasik kaynaklarda adı geçen yegâne eseri Hâkim eş-Şehîd’in el-Muḫtaṣar’ına yaptığı şerhtir (Leknevî, s. 182; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 74). Brockelmann (GAL, I, 460) ve onu kaynak olarak gösteren G. Makdisi (EI² Suppl., s. 192), Mesâʾilü’l-ḥîṭân ve’ṭ-ṭuruḳ adlı bir kitabı Dâmegānî’ye atfediyorlarsa da bu eser Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hafîd Efendi, nr. 89/4), kaynaklarda verilen bilgilere uygun olarak Ebû Abdullah Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmegānî adına kayıtlıdır. Yine Brockelmann, ez-Zevâʾid ve’n-neẓâʾir ve fevâʾidü’l-beṣâʾir adlı eseri bir yerde (GAL, I, 460) Dâmegānî’ye bir başka yerde ise (GAL Suppl., II, 986) Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmegānî’ye nisbet etmektedir. Bu eseri gerçek sahibi Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmegānî adına kaydeden Bağdatlı İsmâil Paşa da (Îżâḥu’l-meknûn, I, 615) müellifin vefat tarihi için yanlışlıkla Muhammed b. Ali ed-Dâmegānî’ye ait olan 478 yılını vermektedir. Bu hususta Brockelmann’ı esas alan Ziriklî ile (el-Aʿlâm, VII, 163) Kehhâle de (Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 48) aynı yanlışı tekrarlayarak her iki eseri Dâmegānî’ye atfederken Kehhâle kitabının bir başka yerinde (IV, 44) ez-Zevâʾid’i gerçek müellifi olan Hüseyin b. Muhammed ed-Dâmegānî’nin eserleri arasında zikretmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, III, 109.

Sem‘ânî, el-Ensâb, V, 259.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, IX, 22-24.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 433.

İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 486.

Zehebî, el-ʿİber, II, 339.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 485-488.

Safedî, el-Vâfî, IV, 139.

Sübkî, Ṭabaḳāt, IV, 237-252.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 129.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, III, 269-271.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 121-122.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, III, 362.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 182-183.

Brockelmann, GAL, I, 460; Suppl., I, 637; II, 986.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 615.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 74.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 163.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 44; XI, 48-49.

Ekber Behrûz, “İbn Dâmegānî”, Neşriyye-i Dânişkede-i Edebiyyât ve ʿUlûm-i İnsânî, sy. 87, Tebriz 1367, s. 330.

G. Makdisi, “al-Dāmag̲h̲ānī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. ʿAlī”, EI² Suppl. (İng.), s. 191-192.