DÂMİN, Hâtim Sâlih

Bağdat’ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini burada bitirdi. 1961’de Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili Bölümü’nden mezun olduktan sonra yaklaşık on dokuz yıl öğretmenlik yaptı. Bu sırada çalışmalarını sürdürerek Bağdat Üniversitesi’nde 1973’te yüksek lisansını, 1977’de doktorasını tamamladı. 1980’de Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne geçti; burada kütüphanecilik, nahiv ve dil bilimi dersleri verdi. 1983’te yardımcı doçent oldu ve ertesi yıl Arap Dili Bölümü başkanlığına getirildi. 1989 yılında profesörlüğe yükseldi. Hâtim Sâlih ed-Dâmin 13 Şubat 2013 tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Dâmin Arap dili ve edebiyatı alanında yaptığı çalışmalar, yönettiği yüksek lisans ve doktora tezleriyle devrinin önde gelen şahsiyetleri arasında yer almış, bu alanda geniş ve güvenilir bilgisiyle öne çıkmış, eski Arap şiiri alanında da önemli bir otorite kabul edilmiştir. Dil ve edebiyata dair 160’a yakın kitabı, dergilerde yayımlanmış 100’den fazla makalesinin yanı sıra elli civarında yüksek lisans ve doktora tezi yönetmiştir. Irak el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’de uzman, el-Mevridü’t-türâs̱î, Mecelletü’l-Külliyye (Enbâr), eş-Şerîʿa ve’l-ḳānûn (Birleşik Arap Emirlikleri) gibi dergilerde uzun yıllar danışman üye olarak görev yapmıştır. Irak üniversitelerinde Arap dili eğitimi komisyonu, ilk ve orta öğretimde Arap dili grameri yazım komisyonu, Bağdat Beytülhikme Kütüphanesi Arap-İslâm yazmaları tahkik ve yayın komisyonu gibi kurullarda bulunmuştur. Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi dergisinde yazı işleri müdürlüğü yapmış, Mecelletü Külliyyeti’d-dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-ʿArabiyye dergisiyle yine burada çıkan Âfâḳu’s̱-s̱eḳāfe ve’t-türâs̱ adlı derginin yazar kadrosunda yer almıştır.

Hayatını çok yoğun ilmî, edebî ve kültürel faaliyetlerle geçiren Hâtim Sâlih kendi alanında çok sevilen ve takdir edilen bir şahsiyetti; son derece alçak gönüllü, yardım sever, dürüst ve yaptığı işlerden karşılık beklemeyen bir ahlâka sahipti. Onun özelliklerinden biri de kitap sevgisiydi ve bu sevgi kendisini büyük bir kütüphane sahibi yapmıştır. İslâm dünyasında yayımlanan birçok eseri satın almış, böylece kütüphanesini değerli eserlerle donatmıştır. Dâmin’in devrinin önemli şahsiyetleri arasında anılmasını sağlayan diğer bir husus da yazma eserlerin ilmî neşri konusunda harcadığı çabalardır. Böylece çeşitli alanlarda 100’e yakın eserin bilimsel yayımını gerçekleştirmiştir. Ayrıca el-Menhecü’l-ems̱el fî taḥḳīḳı’l-maḫṭûṭât adlı bir eser kaleme almış (Bağdat 1999; Dübey 2001), Bağdat Üniversitesi’ndeki hocalığı sırasında yüksek lisans ve doktora dersleri arasına metin neşri dersinin konulmasına öncülük etmiştir.

Eserleri. Telif: Naẓariyyetü’n-naẓm-Târîḫ ve teṭavvür (Bağdat 1979); Mülâḥaẓât ʿalâ Ḥâşiyeti İbn Berrî ʿale’l-Muʿarreb (Küveyt 1986; Cevâlîkī’ye ait eserin hâşiyesi üzerine mülâhazalardır); Şuʿarâʾ muḳıllûn (Beyrut 1987); Ḳavâʿidü’l-luġati’l-ʿArabiyye (Bağdat 1987, başkalarıyla birlikte, orta öğretim ders kitapları dizisi); el-Baḥs̱ ve’l-mektebe (Musul 1988, başkalarıyla birlikte); ʿİlmü’l-luġa (Musul 1989); Fıḳhü’l-luġa (Musul 1990); Buḥûs̱ ve dirâsât fi’l-luġati ve taḥḳīḳi’n-nuṣûṣ (Musul 1990); ʿAşeretü şuʿarâʾ muḳıllûn (Musul 1990); eṣ-Ṣarf (Musul 1991); el-Müstedrek ʿalâ Dîvâni Ebi’l-Fetḥ el-Büstî (Dımaşk 1991); el-Müstedrek ʿalâ şiʿri Ebî Hilâl el-ʿAskerî (Dımaşk 1992); el-Müstedrek ʿale’ş-şuʿarâʾ (Beyrut 1998); el-Menhecü’l-ems̱el fî taḥḳīḳi’l-maḫṭûṭât (Bağdat 1999; Dübey 2001); el-Muṣṭalaḥât ve’r-rumûz li’l-ḳurrâʾ (Bağdat 1999); İbnü’l-Enbârî ve sîretühû ve müʾellefâtühû (Dımaşk 2004).

Neşir: Şiʿru Yezîd b. et-Tas̱riyye (Bağdat 1973); Şiʿrü’l-Ḫalîl b. Aḥmed (Bağdat 1973); Şiʿrü’l-Muḫabbel es-Saʿdî (Bağdat 1973); Mâ lem yünşer mine’l-Emâli’ş-Şeceriyye (Bağdat 1974; Beyrut 1984); İbn Hâleveyh, Risâletü’r-rîḥ (Bağdat 1974, 1987); Şiʿrü’l-Kümeyt b. Maʿrûf (Bağdat 1975); Şiʿru Bekir b. en-Neṭṭâḥ (Bağdat 1975); Şiʿru Nehşel b. Ḥarrî (Bağdat 1975); Mekkî b. Ebû Tâlib, Müşkilü iʿrâbi’l-Ḳurʾân (I-II, Bağdat 1975; Beyrut 1984, 1987); Şiʿru Müzâḥim el-ʿUḳaylî (Bağdat 1976, başkalarıyla birlikte); Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, el-Muṣaffâ bi-eküffi ehli’r-rusûḫ min ʿilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ (Bağdat 1977; Beyrut 1984); Câhiz, ʿAşru resâʾil (Bağdat 1978); Câhiz, Risâletü’l-belâġa ve’l-îcâz (Bağdat 1978); Câhiz, Mâ lem yünşer min türâs̱i’l-Câḥiz (Bağdat 1979); Şiʿru Süveyd b. Kürâʿ (Bağdat 1979); Şiʿru Ḳays b. el-Ḥaddâdiyye (Bağdat 1979); Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs (I-II, Bağdat 1979, 1987; Beyrut 1992); İbn Hişâm en-Nahvî, el-Mesâʾilü’s-seferiyye fi’n-naḥv (Bağdat 1980; Beyrut 1983); İbn Mâlik et-Tâî, el-İʿtimâd fî neẓâʾiri’ẓ-ẓâʾ ve’ḍ-ḍâd (Bağdat 1980; Beyrut 1984); İbn Kuteybe, Risâletü’l-ḫaṭ ve’l-ḳalem (Bağdat 1988; Beyrut 1989); Katâde b. Diâme, Zührî, İbnü’l-Cevzî, İbnü’l-Bârizî, Erbaʿatü kütüb fi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ (Beyrut 1983, 1989); Katâde b. Diâme, en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ fî kitâbillâh (Beyrut 1983; Bağdat 1985); Zührî, en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ (Beyrut 1985, 1998; Bağdat 1987); Şemseddin es-Semerkandî, Keşfü’l-esrâr fî resmi meṣâḥifi’l-emṣâr (Bağdat 1987; Musul 1991); Ebû Hâtim es-Sicistânî, el-Müẕekker ve’l-müʾennes̱ (Dımaşk 1997); Ebû Hâtim es-Sicistânî, Sâbit b. Ebû Sâbit, Kitâbân fi’l-farḳ (Beyrut 1987); Hattâbî, İbn Berrî, İbnü’l-Hanbelî, İbn Bâlî, Erbaʿatü kütüb fi’t-taṣḥîḥi’l-luġavî (Bağdat 1987); Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, Şerḥu Maḳṣûreti İbn Düreyd (Bağdat 1987); Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, Tekmiletü ıṣlâḥi mâ taġleṭu fîhi’l-ʿâmme (Dımaşk 2006); İbn Berrî, Mesâʾil mens̱ûre fi’t-tefsîr ve’l-ʿArabiyye ve’l-meʿânî (Bağdat 1990); İbn Berrî, Şürûṭu’l-ḥâl ve aḥkâmuhâ (Dımaşk 1996); İbn Berrî, Risâle fî “lev” li’l-imtinâʿ (Amman 1999); İbn Berrî, Tesmiyetü’ş-şeyʾ bi’smi’ş-şeyʾ (Abudabi 2000); İbn Berrî, Fuṣûl ġayru menşûre (Abudabi 2001); İbn Berrî, Ḫamsetü nuṣûṣ muḥaḳḳaka (Dımaşk 2003); Dîvânü ʿAdî b. er-Riḳāʿ el-ʿÂmilî (Bağdat 1987, Nûrî Hammûdî el-Kaysî ile birlikte); Kāsım b. Muhammed, el-Müʾeddeb: Deḳāʾiḳu’t-taṣrîf (Bağdat 1987, başkalarıyla birlikte); İbn Halef, Mevâddü’l-beyân (belâgatla ilgili ikinci ve üçüncü bölümleri, Bağdat 1988; Dımaşk 2000); Hişâm b. Muhammed el-Kelbî, Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî, Kitâbân fi’l-ḫayl (Beyrut 1407/1987, başkalarıyla birlikte); Kazzâz, Mâ lem yünşer min Kitâbi’l-ʿaşerât (Bağdat 1988); Sefâkusî, el-Mücîd fî iʿrâbi’l-Ḳurʾâni’l-mecîd (Bağdat 1988); Hârûn b. Mûsâ el-Ezdî, el-Vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-kerîm (Bağdat 1988; Amman 2002); Ebü’r-Rebî‘ Süleyman es-Serakūsî, Ẓâʾâtü’l-Ḳurʾân (Bağdat 1989); Ali b. Muhammed el-Havlânî, Ḥaṣru ḥarfi’ẓ-ẓâʾ (Bağdat 1989; Musul 1991); Nehhâs, Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Kitâbân fi’n-naḥv (Dımaşk 2004); M. Emîn İbn Âbidîn, el-Fevâʾidü’l-ʿacîbe fî iʿrâbi’l-kelimâti’l-ġarîbe (Beyrut 1990); İbnü’t-Tarâve, el-İfṣâḥ bi-baʿżi mâ câʾe mine’l-ḫaṭaʾ fi’l-Îżâḥ (Bağdat 1990; Beyrut 1996); Katâde, Zührî, İbnü’l-Cevzî, İbnü’l-Bârizî, Mehdevî, İbn Berrî, Ebü’r-Rebî‘ Süleyman es-Serakūsî, Sefâkusî, Şemseddin es-Semerkandî, Nuṣûṣ muḥaḳḳaḳa fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Musul 1990; Bağdat 1991); Nuṣûṣ muḥaḳḳaḳa fi’l-luġat ve’n-naḥv (Musul 1991; içinde Kutrub’un Kitâbü’l-Ezmine, Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin Kitâbü’n-Naḫle ve Kitâbü’l-Farḳ, Muhammed b. Kâmil Sâhibî et-Tâcî’nin Mâ lem yünşer mine’l-Ḥalbe, Ali b. Adlân en-Nahvî’nin Keşfü’l-ebyâti’l-müşkileti’l-iʿrâb’ı ile, İbn Hâleveyh, Sıkıllî, Kûrânî, Kazzâz, İbnü’ş-Şecerî, İbnü’l-Hanbelî, İbn Hişâm en-Nahvî, İbn Âbidîn’e ait on dört risâle bulunmaktadır); Nasr b. Ya‘kūb ed-Dîneverî, el-Ḳādirî fi’t-taʿbîr (Bağdat 1992); Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Küḥlü’l-ʿuyûni’n-nücl fî ḥalli mesʾeleti’l-küḥl (Beyrut 1990; Bağdat 1994); Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Mâ lem yünşer min Sehmi’l-elḥâẓ fî vehmi’l-elfâẓ (Amman 1993); Şerḥu ebyâti’d-Dâni’l-erbaʿa fî uṣûli ẓâʾâti’l-Ḳurʾân (Dımaşk 1994); Mehdevî, İbn Berrî, Sefâkusî ve meçhul bir müellif, Erbaʿatü kütüb fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Beyrut 1997, 1998); Süyûtî, Cerrü’ẕ-ẕeyl fî ʿilmi’l-ḫayl (Bağdat 1998); İbnü’t-Tahhân, el-İnbâʾ fî tecvîdi’l-Ḳurʾân (Abudabi 1999); İbn Fâris, Efrâdü kelimâti’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz (Riyad 1999); Takıyyüddin es-Sübkî, Aḥkâmü “küllin” ve mâ ʿaleyhi tedüllü (Amman 2000); İbn Şüheyd, et-Tehẕîb bi-muḥkemi’t-tertîb: el-Cemʿ beyne kitâbey Laḥni’l-ʿâmme li-Ebî Bekir ez-Zübeydî (Beyrut 2001); Kemâleddin el-Enbârî, Ferâʾidü’l-fevâʾid (Bağdat 1979); a.mlf., S̱elâs̱ü kütüb (Dımaşk 2002); Ebû Muhammed el-Gazzî, Ẕikru aʿżâʾi’l-insân (Dımaşk 2003); Asmaî, el-İbil (Dımaşk 2003); a.mlf., Kitâbü’l-Ḫayl (Dımaşk 2005); Ebü’l-Abbas el-Harrânî, el-Miṣbâḥ fi’l-farḳ beyne’ḍ-Ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ fi’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz (Dımaşk 2003); Abdullah b. Ali el-Mevsılî, el-Farḳ beyne’ḍ-Ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ (Dımaşk 2003); İbn Süheyl en-Nahvî, eḍ-Ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ (Dımaşk 2004); Sa‘d b. Ali ez-Zencânî, el-Farḳ beyne’ḍ-ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ (Dımaşk 2004); İbn Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. İsmâil el-Makdisî, eẓ-Ẓâʾ (Dımaşk 2004); Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, Ḳaṭrü’s-seyl fî emri’l-ḫayl (Dımaşk 2005); Ebû Amr ed-Dânî, et-Tehẕîb limâ teferrede bihî küllü ḳāriʾin (vâḥidin) mine’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa (Dımaşk 2005); Ebû Amr ed-Dânî, el-Farḳ beyne’ḍ-ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ (Dımaşk 2006); Ebû Amr ed-Dânî, et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿa (Kahire 1429/2008; Riyad 1432/2011); Muhammed b. Ebû Nasr el-Kirmânî, Ḳırâʾetü’l-Kisâʾî (Dımaşk 2005); İsmâil b. Halef es-Sarakustî, el-İktifâʾ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿati’l-meşhûre (Dımaşk 2005); Ali b. Abdülkādir Taberî, Fevâʾidü’n-neyl bi-feżâʾili’l-ḫayl (Dımaşk 2005); Ebû Bekir Muhammed İbnü’s-Sâbûnî el-İşbîlî, Maʿrifetü’l-farḳ beyne’ẓ-ẓâʾ ve’ḍ-ḍâd (Dımaşk 2005); Mukātil b. Süleyman, el-Vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm (Dımaşk 2006); Ebü’l-Kāsım Abdülvehhâb b. Muhammed el-Kurtubî, el-Miftâḥ fî iḫtilâfi’l-ḳurrâʾi’s-sebʿati’l-meşhûrîn (Dımaşk 2006).

BİBLİYOGRAFYA :

Sabâh Nûrî el-Merzûk, Muʿcemü’l-müʾellifîn ve’l-küttâbi’l-ʿIrâḳıyyîn: 1970-2000, Bağdad 2002, II, 144-152; Ekrem el-Meşhedânî, Taʿziye bi-vefâti Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin, http://www.albasrah.net/pages/mod.php?mod=art&lapage=../ar_articles_2013/0213/akram_180213.htm (13.03.2014); “Şeyḫune’l-luġavî en-naḥvî el-kebîr el-üstâẕ ed-duktûr Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin”, http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=138398 (13.03.2014); “es-Sîretü’l-ʿilmiyye li’l-üstâẕ ed-duktûr Ḥâtim Ṣâliḥ eḍ-Ḍâmin”, http://almajidcenter.org/ar/page.php?pid=pr-hatem-al-damen (13.03.2014).