DÂNEK

Arapça’da dânek, dânik, dânâk (çoğulu devânik, devânîk), Farsça’da dânk, dânek, Türkçe’de dank, denk şeklinde söylenen kelimenin aslı Farsça olup “küçük tane” anlamındadır. Farsça’da dâne (tane) kelimesinin sonuna küçültme eki getirilerek oluşturulmuştur. Türkçe’de “yarım yük” (birbirini dengelemesi için iki taraflı konan hayvan yükünün yarısı) anlamına gelen denk de bir ağırlık ölçüsü birimi olmakla birlikte ikisi aynı şey değildir. Klasik kaynaklarla sözlüklerin verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre dânek esas itibariyle dirhem, dinar ve miskalin 1/6’sı değerinde bir ölçü birimi olup özellikle paraların üzeri değerleriyle ağırlık birimlerini ifade etmek için kullanılmıştır.

Dânek ile Grek-Roma “obolos”u ve İbrânî “girah”ı arasında değerleri bakımından büyük bir yakınlık olduğu gibi bazı kaynaklarda bu tabirler birbiriyle eş anlamlı olarak da geçer. Ali Paşa Mübârek, obolos veya girahın Mısır Batlamyus hânedanına has bir ölçü olup 1/20 eski İbrânî miskali (şekel), 1/5 dirhem (drahmi), 12 şaîre veya 0,708 (= 14,16/20 = 3,54/5 = 12 × 0,059) grama eşit olduğunu belirtmektedir (el-Mîzân, s. 9). Decourdemanche, hem 1/6 drahmilik Sâsânî obolosunu (dânek), hem de Roma-Mısır girahını 0,708 gram olarak vermektedir (Revue Numismatique, s. 209, 211, 215). İbn Sînâ ise bir obolosun 1,5 dâneke eşit olduğunu kaydetmektedir (el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, III, 441).

Ali Paşa Mübârek, 1 Roma-Mısır miskalinin üç Arap miskaline ve 1 dirhemin de (dirhem nakd) 1/5 Roma-Mısır miskali (sextula) veya 3/5 Arap miskaline eşit olduğu şeklinde bir tesbitte bulunmaktadır. Buradan hareketle de Arap miskali = 14,16/3 = 4,72 gr.; 1 Arabî dirhem (dirhem nakd) = 4,72 × 3 / 5 = 2,832 gr. ve 1 dânek nakd = 2,832/6 = 0,472 gr. sonucuna ulaşmaktadır. Obolosun dâneke oranı bire bir buçuk olduğuna göre 1 dirhem nakd = 6 dânek = 6 × 0,472 = 4 obolos = 4 × 0,708 = 2,832 gr. sonucu çıkar. Bu sonuç, bazı kaynaklarda zikredildiği şekliyle, Abdülmelik b. Mervân’dan önceki İslâmî dönemde dirhemin Arabî miskale oranının (2,832/4,72 =) 6/10 (= 4 × 3 / 20) olduğuna dair bilgiyi doğrulamaktadır.

Yine Ali Paşa Mübârek’e göre Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn zamanında tedavülde olan eski Rûmî dirhem ile İslâm dinarının her biri 6 dânek veya 4,25 gramdır. Hz. Ömer’in hilâfeti döneminde tedavülde bulunan çeşitli cins ve ağırlıktaki dirhemler, özellikle zekât ve vergilerin tahsilinde uyuşmazlıklara sebebiyet vermekteydi. Bunun üzerine halife, en çok kullanılan bağlî (= 8 obolos = 5,667 gr.) ve Taberî (= 4 obolos = 2,833 gr.) dirhemleri toplayıp ortalamasını alarak (8 + 4 / 2 =) 6 obolosluk (dâneklik) ve (5,667 + 2,833 / 2 =) 4,25 gramlık bir birimi İslâm dinarı olarak kabul etti. Buna göre 1 dânek = 1/6 Rûmî dirhem = 1/6 İslâm dinarı = 0,708 gr. oldu. Başka bir ifadeyle dinarın alt birimi olan dânekin değeriyle obolosunki eşitlendi. Arabî dirhemin Rûmî dirheme veya İslâm dinarına oranı ise bire bir buçuk şeklinde kaydedilmektedir (2,832 : 4,25). 96 habbelik bu dinarın ve dolayısıyla dânekin askatları ise şöyledir: 1 dinar = 6 dânek; 1 dânek = 4 tassûc; 1 tassûc = 2 habbe; 1 habbe = 2 şaîre; 1 şaîre = 6 hardal; 1 hardal = 12 fels; 1 fels = 6 fetîl; 1 fetîl = 6 nakīr; 1 nakīr = 6 kıtmîr; 1 kıtmîr = 12 aruzze. İslâm dinarı için zaman zaman miskal tabiri de kullanılmıştır. Böylece kaynaklarda dânekin dirhem, dinar ve miskalden her birinin altıda biri olarak gösterilmesinin sebebi anlaşılmaktadır. Ayrıca Ali Paşa Mübârek, 1 Arabî miskal = 1 lipton = 2 Cevârikî dirhem = 9 dânek keyl (veya vezn) = 1 dirhem nakd şeklinde tesbit ettiği eşitlikten hareketle, 1 dânek keyl = 1/9 Arabî miskal = 4,72/9 = 0,5244 gr. ve 1 dirhem keyl = 6 × 0,5244 = 3,1464 sonucuna varmaktadır. Buradan da 9 dânek keyl = 10 dânek nakd veya 9 dirhem keyl = 10 dirhem nakd orantısı çıkmaktadır.

Piyasalarda birbirinden farklı dirhem, dinar ve miskaller tedavül ettiği ve bunların askatlarını oluşturan hububat taneciklerinin de ağırlık bakımından bölgeden bölgeye değişiklik gösterdiğinden kaynaklarda dânek için çelişkili değerler verilir. Ancak Hz. Ömer ile başlayan, ölçü birimlerine belirli standartlar getirme teşebbüsleri çerçevesinde daha sonraki dönemlerde de yeni düzenlemeler yapılmıştır. Meselâ Z. Velidi Togan, sırasıyla 4,548 ve 4,095 gramlık Hârizm ve Semerkant miskalinin 4,5 dankından 3,411 ve 3,071 gramlık sikke sistemleri kurulduğunu kaydetmektedir (Umumi Türk Tarihine Giriş, I, 117-118). Buna göre dânek için 4,548/6 = 0,758 veya 3,411/4,5 = 0,758 gr. ve 4,095/6 = 0,682 gr. yahut 3,071/4,5 = 0,682 gr. olmak üzere iki farklı ağırlık birimi ortaya çıkmıştır. Bu 4,548’lik miskal İlhanlı Sultanı Gāzân Han’ın emriyle ıslah edilerek 4,608 gramlık (= 6 dank = 24 kırat = 96 şaîre) altın ölçüsü ve bunun 4 dankı (= 16 kırat = 64 şaîre) olan 3,072 gramlık dirhem de gümüş ölçüsü olarak kullanılmıştır (a.g.e., I, 471). Halil İnalcık da 1 dang = 1/6 miskal = 1/4 dirhem = 4 kırat = 16 şaîre şeklindeki eşitliği nakletmekle Z. Velidi Togan’ın tesbitini doğrulamaktadır. Buna göre dank 0,768 (= 4,608/6 veya 3,072/4) gram olmuştur. Z. Velidi Togan eserinin bir başka yerinde ise Gāzân Han’ın yarım dankının 1,152 gram olduğunu belirtir (a.g.e., I, 333). Bu iki tesbit arasında çelişki vardır. Togan muhtemelen burada 0,5 değil 1,5 dank (0,768 × 1,5 = 1,152) demek istemiştir (krş. a.g.e., I, 471). Yine Togan’a göre Osmanlılar, kendisinin tesbit edemediği bir tarihte Gāzân Han’ın 0,048 gramlık şaîresinin değerini 0,05’e çevirerek ona ait miskalin ağırlığını 4,8 gram, dirheminkini de 3,207 grama çıkarmışlardır (a.g.e., I, 471). Böylece dankın değeri de (4,8/6 = 3,207/4 = 16 × 0,05 =) 0,8 gram olmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde yerli ve yabancı çeşitli ölçülerin karışıklığa yol açması sebebiyle Tanzimat’tan sonra birçok kanunnâme, kararnâme ve nizamnâme yayımlanarak standart bir ölçü sistemi getirilmeye çalışılmıştır. Bunlardan, 1 Mart 1882’den itibaren geçerli olmak üzere çıkarılan 29 Şevval 1298 (24 Eylül 1881) tarihli kararnâme ile uygulamaya konan onlu metrik sisteme göre 1 denk 10 buğdaya eşit olup askatları buğday ve habbe; üskatları ise dirhem, okka, batman, kantar ve çekidir (1 çeki = 10 kantar; 1 kantar = 10 batman; 1 yeni batman = 10 okka; 1 yeni okka = 1000 dirhem; 1 dirhem = 10 denk; 1 denk = 10 buğday; 1 buğday = 10 habbe).

Dânek ayrıca eczacılıkta ilâç terkiplerinin hassas ölçümleri için kullanılan bir ağırlık birimidir. İbnü’l-Kuf’a göre 1 miskal = 1 drahmi = 1,5 dirhem + 3 şaîre; 1 dirhem = 6 dânek; 1 dânek = 3 kırat; 1 kırat = 4 şaîre; 1 tassûc = 2,5 habbe ve 1 habbe = 1,5 şaîre = 1/3 harrûbedir. Turhan Baytop ise 1 denk (= 1/6 dirhem = 3,2/6) = 0,53 gr. (Türk Eczacılık Tarihi, s. 153, 156), bir başka yerde 1 denk (= 1/4 dirhem = 4 kırat) = 0,8 gr. (a.e.g., s. 160) şeklinde iki farklı tesbitte bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Ali Paşa Mübârek’in hesapladığı dânek keyl ile, ikincisi de Z. Velidi Togan’ın kaydettiği Osmanlı dankıyla uyuşmaktadır.

Diğer kaynaklardan farklı olarak W. Hinz, Mısır’da kullanılan 1/6 kırat = 29,172 m²’lik bir alan ölçüsü birimine de dânek adının verildiğini yazar. Bunlardan başka dânekin, özellikle İranlılar tarafından hüsn-i hat sanatında hat kalınlıklarını ölçmekte kullanılan bir uzunluk ölçüsü birimi olduğu da bilinmektedir (Kummî, s. 201).

BİBLİYOGRAFYA

Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-Muʿarreb (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), Tahran 1966, s. 145.

Mutarrizî, el-Muġrib fî tertîbi’l-muʿrib (nşr. Mahmûd Fâhûrî – Abdülhamîd Muhtâr), Haleb 1399/1979, I, 296-297.

Lisânü’l-ʿArab, “dnk” md., X, 105.

Mustafa Ahterî, Ahterî-i Kebîr, İstanbul 1310, I, 317.

Tehânevî, Keşşâf, I, 176, 482.

Mehmed Salâhî, Kāmûs-ı Osmânî, İstanbul 1313, III, 354-355.

Lane, Lexicon, III, 920.

Eddî Şîr, el-Elfâẓü’l-Fârisiyyetü’l-muʿarrebe, Beyrut 1908, s. 66.

Türk Lugatı, II, 704, 774.

Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 182.

İbn Sînâ, el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıb, Bulak 1294 ⟶ Beyrut, ts. (Dârü’l-fikr), III, 441.

İbnü’r-Rif‘a, el-Îżâḥ ve’t-tibyân fî maʿrifeti’l-mikyâl ve’l-mîzân (nşr. M. Ahmed İsmâil el-Hârûf), Dımaşk 1400/1980, s. 61.

Tecrid Tercemesi, V, 46-70.

Huzâî, Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye, s. 616-617.

Makrîzî, en-Nuḳūdü’l-İslâmiyye (nşr. M. Ali Bahrülulûm), Kum 1387/1967, s. 97.

Ebü’l-Fazl el-Allâmî, The Ā-īn-i Akbarī (trc. H. Blochmann), Delhi 1989, I, 37.

Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29^a.

Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 9, 13, 16, 33, 46-48.

Kummî, Gülistân-ı Hüner, s. 201.

Fî 29 Şevval Sene 1298 ve fî 11 Eylül Sene 1297 Tarihiyle Şeref-müteallik Buyurulan İrâde-i Seniyye-i Hazret-i Pâdişahî Mûcebince Yeni Ölçülerin Tanzim ve Tensîkiyle Suver-i İcrâiyyesi Hakkında Kararnâmedir, İstanbul 1299, s. 3, 4.

Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946, I, 117-118, 330, 333, 471.

W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 11, 65.

İbrâhim Süleyman el-Âmilî, el-Evzân ve’l-meḳādîr, Beyrut 1381/1962, s. 26-28.

B. Kisch, Scales and Weights: A Historical Outline, London 1965, s. 218-221, 244.

Cevâd Ali, el-Mufaṣṣal, VII, 628, 629.

Nuri Pere, Osmanlılarda Mâdenî Paralar, İstanbul 1968, s. 36.

M. Ziyâeddin er-Reyyîs, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 342, 344, 350, 355.

M. Necmeddin el-Kürdî, el-Meḳādîrü’ş-şerʿiyye ve’l-aḥkâmü’l-fıḳhiyyetü’l-müteʿalliḳa bihâ, [baskı yeri yok] 1403/1984 (Matbaatü’s-saâde), s. 42.

Sami K. Hamarneh, “Unification of Weight and Measure Standarts in Islamic Medicine”, Health Sciences in Early Islam (ed. Munawar A. Anees), Blanco 1984, II, 53, 55.

Turhan Baytop, Türk Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985, s. 153, 156, 160.

Halil İnalcık, Studies in Ottoman Social and Economic History, London 1985, s. X/325, 340.

Mustafa ez-Zehebî, Taḥrîrü’d-dirhem ve’l-mis̱ḳāl ve’r-rıṭl ve’l-mikyâl ve beyânü meḳādîri’n-nuḳūdi’l-mütedâvile bi-Mıṣr, Resâʾil fi’n-Nuḳūdi’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye ve ʿilmü’n-nümmiyyât içinde (nşr. Anistâs el-Kermelî), Kahire 1987, s. 88.

M. H. Sauvaire, “Materiaux pour l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, XV (1880), s. 247-251.

a.mlf., “Materiaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., III (1884), s. 422-425.

J. A. Decourdemanche, “Étude métrologique et numismatique sur les misqals et les dirhems arabes”, Revue Numismatique, XII, Paris 1908, s. 209-239.

G. Ferrand, “Les poids, mesures et monnaies des mers du sud aux XVI^e et XVII^e siècles”, JA, XVI (1920), s. 215, 235.

Cl. Huart, “Dânak”, İA, III, 467.

Pakalın, I, 392, 424.

Dihhudâ, Luġatnâme, XIII/A, s. 188.