DÂNÎ

371’de (981) muhtemelen Kurtuba’da doğdu. Önceleri İbnü’s-Sayrafî diye anılmakta iken uzunca bir süre yaşadığı Dâniye’ye nisbetle Dânî diye meşhur oldu. Kendi ifadesine göre tahsil hayatına on dört yaşında başladı. Kurtuba, İstice (Ecija), Beccâne (Pechina), Sarakusta (Zaragoza) ve diğer sahil şehirlerinde pek çok hocadan ders aldı. Babasının vefatından dört yıl sonra (397/1006) Doğu ülkelerindeki âlimlerden faydalanmak üzere seyahatlere başladı. Kayrevan, Mısır, Mekke ve Medine’de birçok hocadan kıraat, tefsir, hadis, fıkıh vb. ilimleri okudu. Bu arada hac görevini de yerine getirdi. İki yıl sonra Kurtuba’ya dönerek 403 (1012) yılına kadar burada yaşadı. O yıllarda sürüp giden saltanat kavgaları ve Berberîler’in halka olan baskıları yüzünden memleketinden ayrılmak zorunda kaldı ve Sarakusta’ya göç etti. Daha sonra 409’da (1018) Dâniye’ye, oradan da aynı yıl Mayurka’ya (Majorka) geçti ve burada sekiz yıl kaldı. 417 (1026) yılında İspanya’nın doğusunda Belensiye (Valencia) eyaletine bağlı bir liman şehri olan Dâniye’ye yerleşti ve vefatına kadar bu şehirde yaşadı. Burada âlim dostu Emîr Mücâhid b. Yûsuf’un, onun vefatından sonra da yerine geçen oğlu Ali b. Mücâhid’in yakın ilgi ve dostlukları sayesinde -gençliğindeki sıkıntılı yılların aksine- huzurlu bir hayat geçirmiş olmalıdır. Dânî, 14 Şevval 444 (6 Şubat 1053) Pazartesi günü Dâniye’de vefat etti ve Emîr Ali b. Mücâhid’in de katıldığı büyük bir törenle aynı yerde defnedildi.

Ebû Amr ed-Dânî, pek çok hocası arasında Ubeydullah b. Seleme el-Yahsubî, Abdülazîz b. Ca‘fer, Fâris b. Ahmed el-Hımsî, Tâhir b. Abdülmü’min el-Halebî ve Muhammed b. Ahmed el-Bağdâdî’den Kur’an ve kıraat; Halef b. İbrâhim el-Hâkānî’den kıraat, hadis ve fıkıh; Hasan b. Süleyman el-Antâkî’den kıraat ve tefsir; dayısı Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî’den kıraat, Arapça ve ferâiz; Ali b. Muhammed el-Maârifî’den de hadis ve fıkıh okumuştur.

Yetiştirdiği talebeleri arasında kendi oğlu Ebü’l-Abbas Ahmed b. Osman, ayrıca Abdurrahman b. Muhammed el-Kurtubî, Halef b. İbrâhim et-Tuleytılî, Abdullah b. Sehl el-Mürsî, Muhammed b. Halef el-Kurtubî ve Ebû Dâvûd Süleyman b. Necâh gibi isimler zikredilebilir.

İtikadda Eş‘arî, fıkıhta Mâlikî olan Dânî, kaynaklarda dindarlığı ve ilimdeki kudretiyle övülmüş, üstün bir zekâ ve kuvvetli bir hâfızaya sahip olduğu zikredilmiştir. Bizzat kendisi de, “Gördüğüm her şeyi yazdım, yazdığım her şeyi ezberledim ve ezberlediğim hiçbir şeyi unutmadım” demiştir.

Dânî gerek kendi zamanına kadar telif edilmiş kitaplarda bulunan, gerekse şifahî olarak kendisine ulaşan bilgileri ilmî süzgeçten geçirerek eserlerinde toplamış, bugüne kadar gelmeyen pek çok kitabın ve ağızdan ağıza nakledilen bilgilerin sağlam ve güvenilir bir kaynağı olmuştur. İbn Beşküvâl (ö. 578/1183), Sehâvî (ö. 643/1245), Ebû Şâme el-Makdisî (ö. 665/1267), Zehebî (ö. 748/1348), Zerkeşî (ö. 794/1392), İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429) ve Süyûtî (ö. 911/1505) eserlerinde Dânî’nin, büyük bir bölümünün günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen kitaplarından çokça faydalanan ve nakillerde bulunan müelliflerden bazılarıdır. Öte yandan bazı eserlerinin yazma nüshalarının pek çok ülkede mevcut olması, onun kitaplarının çok yaygın ve benimsenmiş olduğunu göstermektedir. Dânî’nin Arap dili ve edebiyatını iyi bildiği, şiirler yazdığı da kaynaklarda verilen bilgiler arasındadır.

Eserleri. Ebû Amr ed-Dânî’nin 120 kadar eseri olduğu ve bunların isimlerini kendisinin bir urcûze içinde zikrettiği kaydedilmektedir. Gānim Kaddûrî Hamed, Dânî’nin 119 eserini ihtiva eden ve kimin tarafından hazırlandığı bilinmeyen Câmiu’l-Ezher Kütüphanesi’ndeki üç varaklık bir listeyi müellifin et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd adlı kitabının başında neşretmiştir. Bu listenin incelenmesinden kıraat ilmi yanında akaid, hadis usulü ve tabakat konularında da telifleri bulunduğu anlaşılan Dânî’nin günümüze ulaşan önemli eserleri şunlardır:

1. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kıraate dair yazdığı en büyük eseridir. Kitap üzerinde Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde Kemal Atik tarafından bir doktora tezi hazırlanmıştır. Atik eserin edisyon kritiğini yapmış ve baş tarafına Dânî’nin hayatı ve eserlerine dair seksen sekiz sayfalık bir de mukaddime eklemiştir.

2. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Müellifin yedi kıraate dair yazdığı en meşhur ve muhtasar eseridir. Çeşitli ülkelerdeki kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunan eser Otto Pretzl tarafından neşredilmiş (İstanbul 1930), daha sonra muhtelif ofset baskıları yapılmıştır.

3. el-Muḥkem fî naḳṭi’l-meṣâḥif. Mushaf’ın noktalanması ve harekelenmesi hakkında olup İzzet Hasan tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1960). Bu neşrin eksik bir nüshaya dayandığını ileri süren Gānim Kaddûrî Hamed, başka bir nüshadan faydalanarak eksik varakları “Evrâḳun ġayru menşûre min Kitâbi’l-Muḥkem” başlığı altında Mecelletü Külliyyeti’l-İmâmi’l-Aʿẓam’ın 1978 yılına ait dördüncü sayısında yayımlamıştır.

4. el-Muḳniʿ fî maʿrifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr. Mushaf’ın imlâsına dair olup Otto Pretzl (İstanbul 1932), Muhammed Ahmed Dehmân (Dımaşk 1940) ve Muhammed Sâdık Kamhâvî (Kahire 1978) tarafından neşredilmiştir.

5. el-Müktefâ fi’l-vaḳfi ve’l-ibtidâʾ. Câyid Zeydân Muhlif (Bağdad 1403/1983) ve Yûsuf Abdurrahman Mar‘aşlî’nin (Beyrut 1404/1984) tahkikleriyle neşredilmiştir.

6. et-Taʿrîf fi’ḫtilâfi’r-ruvât ʿan Nâfiʿ. Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Rabat 1403/1982).

7. el-Beyân fî ʿaddi âyi’l-Ḳurʾân. Âyetlerin sayısı, tahmîs, ta‘şîr, cüz gibi konular üzerinde durulan eserin sonunda sahâbe ve tâbiîn neslinin Kur’an hatmiyle ilgili uygulamalarının ele alındığı bir bölüme yer verilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 18/3, İbrâhim Efendi, nr. 14/3; İÜ Ktp., nr. A. 2085; ayrıca bk. GAL Suppl., I, 720).

8. et-Tehẕîb li’nfirâdi eʾimmeti’l-ḳırâʾati’s-sebʿa. et-Tehẕîb limâ teferrede bihî küllü vâḥidin mine’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa adıyla da zikredilen eserin bilinen iki yazma nüshasından biri İzmir Millî Kütüphanesi’nde (nr. 1385/1, vr. 1^b-27^a), diğeri Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Ayasofya, nr. 39/2).

9. el-İdġāmü’l-kebîr (et-Tafṣîl fî meẕhebi Ebî ʿAmr fi’l-idġāmi’l-kebîr). Ebû Amr b. Alâ’nın kıraatinde yer alan “idgām-ı kebîr” konusunun incelendiği eserin yazma bir nüshası British Museum’da (nr. 3067), diğer bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 28) bulunmaktadır.

10. et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd. Süleymaniye (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 40, Cârullah Efendi, nr. 23/3) ve İstanbul Üniversitesi (AY, nr. 2650) kütüphaneleriyle Dublin’de (Chester Beatty, nr. 3653) yazma nüshaları bulunan eser, Gānim Kaddûrî Hamed’in tahkikiyle neşredilmiştir (Bağdad 1407/1988).

11. el-Mûḍıḥ li-meẕâhibi’l-ḳurrâʾ ve’ḫtilâfihim fi’l-fetḥi ve’l-imâle. Kahire’de Câmiu’l-Ezher (Kırâat, nr. 103, vr. 23-73) ve İstanbul’da Köprülü (nr. 32, vr. 1^a-125^a) kütüphanelerinde yazma nüshaları mevcuttur.

12. Meḫâricü’l-ḥurûf ve ecnâsühâ. Risâle fî meḫârici’l-ḥurûf adını taşıyan yazma bir nüshası Paris’tedir (Bibliothèque Nationale, nr. 610).

13. eẓ-Ẓâʾât fi’l-Ḳurʾâni’l-kerîm. Ali Hüseyin el-Bevvâb’ın tahkikiyle neşredilmiştir (Riyad 1985).

14. el-Farḳ (et-Temyîz li’l-farḳ) beyne’ḍ-ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ fî kitâbillâhi ʿazze ve celle ve fi’l-meşhûri mine’l-kelâm. Yazma bir nüshası Madrid’dedir (Millî Müze, nr. 5075).

15. Risâletü’t-tenbîh ʿale’l-ḫaṭâʾ ve’l-cehl ve’t-temvîh. Dânî’nin çağdaşı Ebü’l-Abbas el-Mehdevî’nin kıraat ilmiyle ilgili bazı görüşlerinin tenkit edildiği eserin yazma bir nüshası Fas’ta Tıtvân’dadır (Hizânetü’l-âmme, nr. 881, vr. 320-327).

16. el-Îcâz ve’l-beyân fî uṣûli ḳırâʾati Nâfiʿ. Bir nüshası Paris Bibliothèque Nationale’de kayıtlıdır (nr. 592).

17. Muḫtaṣar fî meẕâhibi’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. Bingazi’de (Garyounis Üniversitesi Ktp., nr. 1728) ve Adana’da (İl Halk Ktp., nr. 191) birer nüshası bulunmaktadır.

18. Teẕkiretü’l-ḥâfıẓ li-terâcümi’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa ve’ctimâʿihim ve’t-tifâḳıhim fî ḥurufi’l-iḫtilâf. Yazma bir nüshası İzmir Millî Kütüphanesi’ndedir (nr. 1385/2, vr. 27^b-58^a).

Dânî’nin eserleri arasında önemli bir yeri olan ve günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾ ve’l-muḳriʾîn adlı yirmi cüz hacmindeki kitabı, daha sonra telif edilmiş pek çok tabakat kitabının, özellikle Zehebî’nin Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr’ı ile İbnü’l-Cezerî’nin Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ adlı eserlerinin belli başlı kaynakları arasındadır.

BİBLİYOGRAFYA

Dânî, et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd (nşr. Gānim Kaddûrî Hamed), Bağdad 1407/1988, nâşirin girişi, s. 7-54.

a.mlf., el-Müktefâ fi’l-vaḳfi ve’l-ibtidâʾ (nşr. Câyid Zeydân Muhlif), Bağdad 1403/1983, nâşirin girişi, s. 19-42; a.e. (nşr. Yûsuf Abdurrahman Mar‘aşlî), Beyrut 1404/1984, nâşirin girişi, s. 21-44.

a.mlf., et-Taʿrîf fi’ḫtilâfi’r-ruvât ʿan Nâfiʿ (nşr. Tihâmî er-Râcî), Rabat 1403/1982, nâşirin girişi, s. 7-68.

İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla, s. 405-407.

Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 411-412.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XII, 124-128.

Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ, I, 406-409.

a.mlf., Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ, III, 17.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 1120.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 84-85.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 503-505.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Ömer), s. 429.

a.mlf., Târîḫu’l-ḫulefâʾ, s. 423.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 373-377.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 47.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, II, 135-136.

Bustânî, DM, II, 280.

Kāmûsü’l-a‘lâm, I, 744.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 653.

Serkîs, Muʿcem, I, 861.

Brockelmann, GAL, I, 516-517; Suppl., I, 719-720.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 366.

Abdüsselâm Ahmed el-Kennûnî, el-Medresetü’l-Ḳurʾâniyye, Rabat 1401/1981, I, 80-114.

Ali Yardım, İzmir Millî Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İzmir 1992, I, 18-19.

Abdurrahman Çetin, Ebû ʿAmr ed-Dânî, Hayatı, Eserleri ve Câmiʿu’l-Beyân (doktora tezi, 1980), Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, s. 43-211.

el-Fihrisü’ş-şâmil (maḫṭûṭâtü’l-ḳırâʾât), Amman 1987, I, 30-78.

Ahmed Mustafa Hâfız, “Ebu ʿAmr ed-Dânî”, ME, L/9 (1985), s. 1444-1450.

Moh. Ben Ceheneb, “Dânî”, İA, III, 467-468.

Muhammed b. Şehîb, “ed-Dânî”, DMİ, IX, 116.

Ed., “al-Dānī”, EI² (İng.), II, 109-110.

İbrâhim Medkûr el-Kalamâvî v.dğr., el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Kahire 1972, s. 779.