1881’de Şam’da kurulan kütüphane, Memlük Hükümdarı el-Melikü’z-Zâhir Baybars’ın (ö. 1277) Emeviyye Camii’nin kuzeybatısına yaptırdığı Zâhiriyye Medresesi’nde faaliyete geçtiği için bu adla tanınmıştır. Kuruluşundan itibaren el-Mektebetü’l-umûmiyye, Dârü’l-kütübi’l-Arabiyye, el-Mektebetü’l-ehliyyetü’z-Zâhiriyye gibi adlar alan kütüphaneye, Suriye’nin bağımsızlığını kazanmasından sonra 1947’de millî kütüphane olarak Dârü’l-kütübi’l-vataniyyetü’z-Zâhiriyye adı verilmiş ve bundan sonra kısaca Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye veya el-Mektebetü’z-Zâhiriyye şeklinde anılagelmiştir.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Tâhir el-Cezâirî ve Selîm el-Buhârî gibi ilim adamları, Şam’ın çeşitli dönemlerde yaşadığı istilâ ve el değiştirmelerde yağmalanan medreselerindeki kıymetli kitaplardan geriye kalanların da gittikçe artan bir hızla Batı müze ve kütüphanelerine kaçırılmasına engel olabilmek için devletin yardımını sağlamaya çalışıyorlardı. Bu çabalar, 1878’de Dımaşk vilâyetine vali olarak tayin edilen Midhat Paşa zamanında semeresini verdi. Midhat Paşa, eğitim ve öğretimin gelişmesi için yeni medreseler açmak üzere Şam âlimlerinden teşekkül eden bir cemiyet kurdu (el-Cem‘iyyetü’l-hayriyye). Padişah II. Abdülhamid’in fermanı üzerine, Şam’da o zamana kadar ayakta kalabilen Zâhiriyye, Ömeriyye, Abdullah Paşa el-Azm, Süleyman Paşa el-Azm, Molla Osman el-Kürdî, Hayyâtîn, Murâdiyye, Şümeysâtiyye, Yagūşiyye, Evkaf ve Beytülhitâbe medreselerinde mevcut kütüphanelerden toplanan kitaplar, Seyyid Alâeddin Âbidîn’in başkan olarak görevlendirildiği bu cemiyet kanalıyla Zâhiriyye Medresesi’nin bünyesindeki Baybars’ın türbesine taşındı (1879). O tarihteki sayısı 1465 olan bu kitaplar için Tâhir el-Cezâirî’nin başkanlığında yürütülen çalışmalarla kataloglar hazırlandı ve böylece teşekkül eden kütüphane 1881’de el-Mektebetü’l-umûmiyye adıyla okuyucuya açıldı. Başlangıçta idarî bakımdan Evkaf Dairesi’ne bağlı olan kütüphane, Osmanlılar’ın çekilmesinden sonra Dîvânü’l-maârif’e bağlandı; daha sonra da bu kuruluşun el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî adıyla bir akademiye dönüştürülmesi üzerine bu akademiye devredildi (1919). Bu tarihten sonra o güne kadar ilkokul olarak kullanılan medrese binası da kütüphanenin bünyesine dahil edildi ve kurumun geliştirilmesi, mevcut kitap sayısının satın alma, bağış, mübadele gibi yollarla arttırılması yönüne gidildi. İlk müdür Tâhir el-Cezâirî ile ondan sonra gelenlerin büyük çabaları ve Şam’da bulunan bazı âlimlerin şahsî kitaplarını kütüphaneye bağışlamaları sonucu, 1928 yılında 13.000 olan kitap sayısı 1980’de 100.000 matbu ve 15.000 yazma esere ulaştı. Bu rakama birçok Doğu ve Batı dillerindeki dergileri de ilâve etmek gerekir. Okuyucuya ve araştırmacıya büyük imkânlar sunan Zâhiriyye Kütüphanesi’nde mevcut en eski yazma eserler, 226 (841) tarihli Mesâʾilü Aḥmed b. Ḥanbel, 255 (869) tarihli Sünenü’n-Nesâʾî ile 443 (1051) tarihli Süveyd b. Saîd rivayetiyle gelen el-Muvaṭṭaʾdır. Kütüphanede ayrıca, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin üyelerinden Ahmed Teymur Paşa’nın bağışladığı 482 adet altın, gümüş ve bakır sikke ile bazı değerli yüzüklerden oluşan bir koleksiyon da bulunmakta ve türbe kısmında teşhir edilmektedir.
el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’nin modern usullerle düzenlenmesi ve eserlerin yeniden kataloglanması için kütüphanecilik tahsil etmek üzere Avrupa’ya elemanlar gönderdi. Bunlardan Yûsuf el-Iş 1935’te müdür olunca kütüphanenin düzeninde önemli değişikliklere giderek iki okuma salonu yaptırdı ve birini genel okuyucularla öğrencilere, diğerini ise “telif salonu” adıyla müellif ve araştırmacılara tahsis etti. Bu arada eser isimlerine, müellif isimlerine ve konulara göre tertiplenmiş ayrıntılı kataloglarla “Tasnîfü’l-ulûm ve’l-maârifi’l-Arabiyye” adıyla İslâmî Arabî ilimlerin tasnifine dair bir müracaat kitabı hazırlatarak okuyucuların hizmetine sundu. Kataloglar hazırlanırken kitapların konuları on sekiz ana ve elli üç tâli gruba ayrıldı; meselâ Kur’ân-ı Kerîm ana grubuna mushaflar, kıraat kitapları, tefsir mukaddimeleri gibi tâli gruplar dahil edildi. Kitaplar raflara dizilirken de yerden tasarruf imkânı sağlayan ebatlara göre yerleştirme sistemi benimsendi ve her kitaba bir rumuzla bir numara verilip kartlarına işlendi.
Bugün Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki bütün yazmalar, nâdir eserler ve mükerrer kitaplarla Suriye’de basılmış olanlar, 1984’te kurulan Suriye millî kütüphanesi Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye’ye nakledilmiş durumdadır. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kalan kitapların sayısı 70.000 civarındadır. Şehrin merkezi olan Emevîler Meydanı’ndaki büyük bir binaya yerleşen ve Suriye hükümetinin birçok yönden desteğiyle kurulan modern tesisleriyle okuyucuya ve araştırmacıya hizmet bakımından en yüksek seviyeye çıkmayı hedefleyen Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye tamamen Zâhiriyye Kütüphanesi’nin koleksiyonlarına, özellikle Arapça eserlere dayanmaktadır. Yıpranan nâdir kitapların hepsi onarılmış, ayrıca yazma eserlerin tamamı burada mikrofilme çekilmiştir. Bu arada bazı yabancı dillerdeki kitaplar da Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’den buraya taşınmıştır. Bunlardan başka Mektebetü’l-Esedi’l-vataniyye, millî kütüphane olmasından ötürü ticaret amacını taşısın veya taşımasın Suriye’de basılan her monografiden beş nüsha ve her kitap serisinden yirmi nüsha edinmekte, ayrıca resmî neşriyatı da toplamaktadır. Koleksiyonlardaki nâdide olmayan yayınların tamamı okuyucuya ödünç verilmektedir. Kütüphanenin birkaç büyük okuma salonunun yanında ayrıca tiyatro-sinema ve mikrofilm salonları, yazma eserlerle periyodiklere ayrılmış özel odaları ve iyi donanmış bir mikrofilm laboratuvarı bulunmaktadır. Kütüphanenin bibliyografya servisi biri monografiler, diğeri periyodikler için olmak üzere iki ayrı neşriyat yapar. 1984 yılını da ihtiva etmek üzere 1985’te basılan Suriye millî bibliyografyası, milletlerarası Dewey Onlu Tasnif Sistemi’ne göre hazırlanmış olup her monografinin başlığını, yazar veya nâşirinin adını, konusunu ve baskı yeri ile tarihini vermektedir. 1986’dan bu yana da (Suriye’de basılan süreli yayınların bibliyografyası) çıkmaktadır.
Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki yazmalarla ilgili ilk katalog Yûsuf el-Iş tarafından hazırlanmış (1947) ve tarih kitaplarıyla ilgili bu katalogu daha sonraki yıllarda diğerleri takip etmiştir. Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye ana başlığıyla yayımlanan belli başlı kataloglar, ilgili oldukları dalları gösteren alt başlıkları ile şunlardır: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân (1962, haz. İzzet Hasan); el-Fıḳhü’ş-Şâfiʿî (1963, haz. Abdülganî ed-Dakr); eş-Şiʿr (1964, haz. İzzet Hasan); eṭ-Ṭıb ve’ṣ-ṣaydele (1969, haz. Sâmî Halef Hamârneh); ʿİlmü’l-heyʾe ve mülḥaḳātüh (1969, haz. İbrâhim Hûrî); el-Münteḫab min maḫṭûṭâti’l-ḥadîs̱ (1970, haz. M. Nâsırüddin el-Elbânî); el-Felsefe ve’l-manṭıḳ ve âdâbü’l-baḥs̱ (1970, haz. Abdülhamîd Hasan); el-Coġrâfyâ ve mülḥaḳātühâ (1970, haz. İbrâhim Hûrî); er-Riyâżiyyât (1973, haz. M. Salâh el-Âidî); et-Târîḫ ve mülḥaḳātüh (I-II, 1393/1973, haz. Hâlid er-Reyyân); ʿUlûmü’l-luġāti’l-ʿArabiyye: en-Naḥv (1973, haz. Esmâ el-Hımsî); ʿUlûmü’l-luġāti’l-ʿArabiyye: el-Luġa – el-Belâġa – el-ʿArûż – eṣ-Ṣarf (1393/1973, haz. Esmâ el-Hımsî); et-Taṣavvuf (I-II, 1398/1978, haz. Riyâz el-Mâlih); el-ʿUlûm ve’l-fünûnü’l-muḫtelife ʿinde’l-ʿArab (1400/1980, haz. Mustafa Saîd es-Sabbâğ); el-Fıḳhü’l-Ḥanefî (I-II, 1401/1980-1981, haz. M. Mutî el-Hâfız); eṭ-Ṭıb ve’ṣ-ṣaydele (I-II, 1401/1981, haz. Salâh Muhammed el-Hayemî); el-Edeb (I-II, 1402/1982, haz. Riyâz Abdülhamid Murad); ʿUlûmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (1983, haz. Salâh Muhammed el-Hayemî); el-Mecâmîʿ (I-II, 1984-1986, haz. Yâsîn Muhammed es-Sevâs). Ayrıca el-Fihrisü’l-ʿâm li-maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye (1987, haz. Salâh Muhammed el-Hayemî) adıyla bir de genel katalog hazırlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris, Dımaşk 1988, s. 348-359.
Ph. Di Tırâzî, Ḫazâʾinü’l-kütübi’l-ʿArabiyye fi’l-ḫâfiḳayn, Beyrut 1947, I, 130-137.
Esmâ el-Hımsî, el-Medresetü’ẓ-Ẓâhiriyye: Dârü’l-kütübi’l-vaṭaniyye, Dımaşk 1387/1967, s. 9, 10, 14, 19, 21, 35, 36, 64-65, 66-67, 68.
C. Zeydân, Âdâb, II, 478-481.
Muhammed Kürd Ali, Ḫıṭaṭü’ş-Şâm, Dımaşk 1403/1983, III, 199-202.
E. C. Filstrup, “The Syrian National Library”, International Associations of Orientalist Librarians, Michigan 1986, s. 18-19.
Abdüllatîf es-Sûfî, Lemeḥât min târîḫi’l-kitâb ve’l-mektebât, Dımaşk 1987, s. 339-348.
İzzeddin et-Tenûhî, “Ḥafletü Dâri’l-Kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye”, MMİADm., XV/9-10 (1937), s. 379-387.
Yûsuf el-Iş, “et-Tanẓîmâtü’l-cedîde li-Dâri’l-Kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye”, a.e., s. 391-393.
Ahmed el-Cündî, “Dârü’l-kütübi’l-vaṭaniyyeti’ẓ-Ẓâhiriyye fî Dımaşḳ”, el-Mecelletü’l-ʿArabiyye, IV/8, Riyad 1980, s. 106-107.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 8. cildinde, 510-511 numaralı sayfalarda yer almıştır.