el-AHBÂRÜ’t-TIVÂL, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin (ö. 282/895) tarihî olayları, daha çok İran’ı ilgilendiren yönleriyle naklettiği eseri.
Müellif: Ethem Ruhi Fığlalı
Eser, olayları ele alış tarzı bakımından üç bölüme ayrılabilir. Birinci bölüm Hz. Âdem’den başlayarak ondan sonra gelen peygamberleri, bedevî Araplar’ın tarihini, Âd ve Semûd gibi kavimleri, Habeş, Fars ve Yemen meliklerini, Hz. Dâvûd, Belkıs, Hz. Süleyman ve İsrâiloğulları’nın tarihini ihtiva eder. Olayları tarihî sıraya bakmaksızın genel hatlarıyla ele alan Dîneverî’nin asıl gayesi, Acemler’in tarihiyle onlara komşu kavimler arasında münasebet kurmaktır. Bir Fars (İran) tarihi olan ikinci bölümde İskender’in doğu ve batıdaki fetihleri, İran meliklerinin tarihi, ülkenin sosyal, siyasî, iktisadî ve dinî hayatı, Sâsânîler ve onların Bizans ve Güney Arabistan’la münasebetleri, Lahmîler ve Mazdek hareketi hakkında ayrıntılı bilgi verilmektedir. Bu bölüm, Taberî’nin Târîḫ’indeki benzer bilgileri bir zeyil şeklinde tamamlaması açısından son derece önemlidir. Üçüncü bölümde ise İran’ı ilgilendirdiği ölçüde İslâm tarihine temas edilmektedir. Meselâ eserde Hz. Peygamber bile Nûşirevân’dan uzunca bahsedilirken zikredilir. İslâmiyet’in ve Araplar’ın Irak ve İran’ın fethi münasebetiyle söz konusu edildiği bu bölümde müslümanların Hz. Ömer devrinden itibaren gayri müslimler, Bizans ve İranlılar’la yaptıkları savaşlar üzerinde durulmakta, Kādisiye, Celûlâ ve Nihâvend savaşları edebî bir üslûpla uzun uzun anlatılmaktadır. Eserin daha sonraki sayfalarında Dîneverî’nin İslâm tarihine bakışı, doğrudan veya dolaylı bir şekilde İran’ı ilgilendiren olaylarla sınırlı kalmaktadır. Nitekim Hz. Osman’ın şehid edilmesi, Hz. Ali’nin hilâfeti, Cemel Vak‘ası ve Sıffîn Savaşı, Nehrevan ve Hâricîler’in doğuşu, Hz. Hüseyin’in şahadeti, Muhtâr’ın isyanı, İbnü’l-Eş‘as’ın sebep olduğu iç karışıklıklar dikkate değer bir ayrıntı zenginliği içinde edebî bir üslûpla anlatılmış, buna karşılık genel Emevî tarihi üzerinde ise hemen hemen hiç durulmamıştır. Öte yandan, Abbâsî Devleti kurulmadan önce yapılan geniş propaganda ile Ebû Müslim’in ihtilâli uzunca anlatılmıştır. Abbâsîler’in Mu‘tasım’ın hilâfetinin sonuna kadar olan yaklaşık doksan yıllık dönemi, Mansûr’un halife oluşu, Ebû Müslim’in öldürülmesi, Bağdat’ın kuruluşu, Râvendiye Vak‘ası, Me’mûn ve Emîn arasındaki mücadele, Mu‘tasım devrinde Bâbek ve Afşin’in isyanları gibi belli konuların ele alınmasıyla ortaya konulmuştur.
Dîneverî, kendi dönemi için gerçekten önemli bir eser olan el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl’de olayları anlatırken kesinlikle mezhep taassubuna kapılmamıştır. Esasen o, özellikle İran tarihiyle ilgilendiğini çeşitli rivayetleriyle açıkça ortaya koymaktadır. Bu bakımdan eser, İran’ın siyasî ve dinî gelişmesi hakkında verdiği bilgiler dolayısıyla oldukça geniş ve ciddi bir kaynak niteliğindedir.
el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl edebî, ilmî ve tarihî değerine rağmen İslâm dünyasının klasik dönemlerinde fazla itibar görmemiştir. Eserde olaylar Taberî ve İbnü’l-Esîr’in klasik İslâm tarihlerinde olduğu gibi kronolojik sırayla anlatılmamış, farklı rivayetler belirtilerek birleştirilme yoluna gidilmemiştir. Bazan oldukça eksik ve müphem rivayetler kaydedilmiş, nakledilen rivayetlerin isnadı verildiği gibi kaynaklar da ara sıra zikredilmiştir. Eserde adları geçen râvilerin sayısı yirmi biri bulmaktadır. Bunlar arasında meşhur râvi Şa‘bî, edebiyatçı Heysem b. Adî, Hişâm el-Kelbî, Asmaî gibi isimlere rastlanmaktadır. Dîneverî’nin haberlerin isnadlarını vermemesi ve olaylar hakkında bütün rivayetleri kaydetmemesi, büyük bir ihtimalle, tarihî bir eserden çok edebî bir eser ortaya koyma endişesinden doğmuş olabilir. Bu yüzden de aynı olay hakkındaki çeşitli rivayetlerden kendi edebî üslûbuna uygun düşen birini tercih etmiş ve onu anlatmıştır.
Uzun asırlar ilim âleminin dikkatinden uzak kalan eser, ilk defa V. Rosen tarafından Leningrad’da St. Petersburg yazmaları arasında bulunmuştur. Leningrad Kütüphanesi’nde (nr. 822) kayıtlı nüsha, Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî Târîḫi Ḥaleb müellifi İbnü’l-Adîm tarafından 655 (1257) yılında istinsah edilmiştir. Rus âlimi Vladimir Guirgass bu nüshayı herhangi bir mukaddime ve açıklama koymaksızın Arapça metin olarak yayımlamıştır (el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl, I, Leiden 1888). Daha sonraki yıllarda eserin Leiden’de iki nüshası daha bulunmuştur. Bunlardan 1122 numarada kayıtlı nüsha 1000 (1592), 2436 numarada kayıtlı diğer nüsha ise 1061 (1651) tarihli olup önceki nüshadan intinsah edilmiştir. Ignatij J. Kračkovskij, V. Guirgass’ın yayımladığı eseri ikinci bir ciltle tamamlamıştır. Bu ciltte Kratchkovsky el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl’in Leningrad nüshasını esas alarak tahkikini yapmış, değerli bir mukaddime yazmış ve bir dizin eklemiştir (Leiden 1912). Aynı yıl Muhammed Saîd er-Râfiî’nin tashihini yaparak neşre hazırladığı eseri Muhammed el-Hudarî bölümlerine başlık koyarak neşretmiştir (el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl, Mısır 1330). Daha sonra Abdülmün‘im Âmir, Mısır’da Rifâa Râfi‘ et-Tahtâvî’nin kütüphanesinde bulunan (nr. 73) ve o güne kadar bilinen üç nüshaya göre daha eski olan 579 (1183-84) tarihli bir nüshayı esas alarak bir mukaddime ile eseri yeniden neşretmiştir (Kitâbü’l-Aḫbâri’ṭ-ṭıvâl, Kahire 1960).
BİBLİYOGRAFYA
Dîneverî, el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl (nşr. I. J. Kračkovskij), Leiden 1912, II, neşredenin girişi; a.e. (nşr. Abdülmün‘im Âmir), Kahire 1960, neşredenin girişi.
M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 49-51.
Sarton, Introduction, I, 615.
Ghulam Muhammad Han, “Abū Hanīfa ad-Dīnawarī”, IC, LV/1 (1981), s. 5-7.
Brockelmann, GAL, I, 128; Suppl., I, 187.
a.mlf., “Dîneverî”, İA, III, 593-594.
B. Lewin, “al-Dīnawarī”, EI2 (İng.), II, 300.
C. E. Bosworth, “al-Aḵbār al-Tewāl”, EIr., I, 715-716.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 493-494 numaralı sayfalarda yer almıştır.