el-BÂRİ‘ Arap dili ve edebiyatı âlimi Ebû Ali el-Kālî (ö. 356/967) tarafından hazırlanan Arapça sözlük.
Müellif: Süleyman Tülücü
Aslen Malazgirtli olan tanınmış âlim Kālî, garîbü’l-hadîse dair olduğu için el-Bâriʿ fî ġarîbi’l-ḥadîs̱, garîbü’l-hadîs lugat nevinden sayıldığı için de el-Bâriʿ fi’l-luġa diye anılan bu eserini Kurtuba’da 339’da (950) telife başlamıştır. 350 (961) yılından itibaren de kendisine Kurtubalı Muhammed b. Hüseyin el-Fihrî yardım etmiştir. Ölümüne kadar eserinin maddelerini toplamaya devam eden Kālî’den sonra kâtibi Muhammed el-Fihrî ile Muhammed b. Ma‘mer el-Ceyyânî kitabın tertibini tamamlamışlar, ancak eserin sadece “hemze”, “he” (هـ) ve “ayın” harflerine dair bölümlerini temize çekebilmişlerdir.
Kalî eserinde daha önceki sözlüklerde bulunan bilgileri bir araya toplamış, her kelimede açıklamaları kimlerden naklettiğini belirtmekle beraber nakil zincirini (isnad) kısaltmıştır. Kelimeleri açıklarken en çok Halîl b. Ahmed, Ebû Ubeyde, Ebû Zeyd el-Ensârî, Asmaî, İbnü’s-Sikkît ve Ebû Hâtim es-Sicistânî gibi dilcilerden nakiller yapmış, Kur’ân-ı Kerîm, hadis, emsâl, hikmetli sözler ve şiirlerden şâhidler (örnek) getirmiştir. Ayrıca Halîl b. Ahmed’in metodunu takip ederek sözlüğünü harflerin mahreçlerine göre düzenlemiş, ancak onun tertibini biraz değiştirerek önce hemze ile başlamış, he ve ayınla devam etmiştir.
el-Bâriʿ, genel hatları itibariyle kendinden önceki sözlük çalışmalarının geniş kapsamlı bir tekrarı olması bakımından Arap lugatçılığına fazla bir yenilik getirmiş sayılmaz. Onun özelliği, kelimeleri tashîf ve lahnden korumak için okunuşlarını bazan yazıyla, bazan meşhur bir vezinle veya her ikisiyle birlikte tesbit etmesidir.
Endülüs’te telif edilen bu ilk sözlük aslında geniş hacimli bir eserdi. Rivayet edildiğine göre yaklaşık 5000 veya 3000 varaktan (164 cüz) meydana geliyordu. Zehebî bu sözlüğün on küsur ciltte toplandığını kaydeder. Kālî’nin öğrencilerinden olan tanınmış Endülüslü âlim Zübeydî bu genişlikte lugat yazan bir başka kişinin bilinmediğini söylemektedir. Eser üzerinde Kālî’nin talebesi ve kâtibi Muhammed el-Fihrî Cevâmiʿu Kitâbi’l-Bâriʿ adlı bir tekmile, Vezir Ebû Mervân Abdülmelik b. Sirâc da İstidrâk ʿalâ Kitâbi’l-Bâriʿ adlı bir hâşiye yazmıştır.
Bugüne kadar el-Bâriʿin tam bir nüshası bulunamamış, eserden sadece iki parça halinde çok az bir kısım günümüze intikal etmiştir. Bunlardan biri Londra’da British Museum’da (Or., nr. 9811), diğeri Paris’te Bibliothèque Nationale’dedir (nr. 4235). Bu iki parça A. S. Fulton tarafından İngilizce bir mukaddime ile tıpkıbasım halinde neşredilmiş (London 1933), daha sonra da Hâşim et-Taân tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1974).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hayr, Fehrese, s. 354-355.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, VII, 29-30.
İbn Hallikân, Vefeyât, I, 226.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 46.
Safedî, el-Vâfî (nşr. J. Van Ess), Wiesbaden 1974, IX, 190.
Ebû Bekr ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1984, s. 186.
Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, III, 74-75.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 206, 209.
Ahmed Abdulgafûr Attâr, Muḳaddimetü’ṣ-Ṣıḥâḥ, Kahire 1376/1956, s. 90-91.
C. Zeydân, Âdâb (Dayf), II, 307.
S. Wild, Das kitab al-’Ain und die arabische Lexikographie, Wiesbaden 1965, s. 65 vd.
Sezgin, GAS, VIII, 253.
Hüseyin Nassâr, el-Muʿcemü’l-ʿArabî: Neşʾetühû ve teṭavvürüh, Kahire 1968, I, 313-331.
Ömer ed-Dekkāk, Ebû ʿAlî el-Ḳālî, Halep 1977, s. 118-153.
Abdülali el-Vuddîrî, Ebû ʿAlî el-Ḳālî ve es̱eruhû fi’d-dirâsâti’l-luġaviyye ve’l-edebiyye bi’l-Endelüs, Rabat 1403/1983, s. 277-328.
a.mlf., el-Muʿcemü’l-ʿArabî bi’l-Endelüs, Rabat 1984, s. 20-48.
Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Muʿcemü’l-meʿâcim, Beyrut 1407/1987, s. 198-199.
Moh. Ben Cheneb, “Kālî”, İA, VI, 133.
R. Sellheim, “al-Ḳālī”, EI2 (İng.), IV, 501.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 73-74 numaralı sayfalarda yer almıştır.