el-MU‘CEMÜ’l-MÜFEHRES li-ELFÂZİ’l-HADÎSİ’n-NEBEVÎ Dokuz hadis kitabında yer alan rivayetlerin bu kitaplardaki yerini göstermek için hazırlanan alfabetik kelime fihristi.
Müellif: İbrahim Hatiboğlu
Bir hadisin bilinen bir kelimesinden hareketle Buhârî (Leiden 1862-1868, 1907-1908) ve Müslim’in (Kahire 1290) el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’leri, Ebû Dâvûd (Kahire 1292), Tirmizî (Kahire 1292), Nesâî (Kahire 1312), İbn Mâce (Kahire 1313) ve Dârimî’nin (Delhi 1337) es-Sünen’leri, Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı (Kahire 1279) ve Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde geçtiği yeri (Kahire 1313) tesbit etmek amacıyla 1916 yılında Arent Jan Wensinck, Theodorus Willem Juynboll ve Josef Horovitz’in önderliğinde on beşi aşkın akademiyle enstitünün ilmî ve malî desteği, beşi müslüman, diğerleri şarkiyatçı altmış dört kişinin katkısıyla başlayan çalışma 1987’de tamamlanmıştır. Muhammed Fuâd Abdülbâkī, el-Muʿcemü’l-müfehres’in ilk fasikülü kendisine gönderilince bulduğu hataları tashih edip önerilerde bulunmuş, bunun üzerine proje heyeti diğer fasiküllerin son tashihlerini ve gerekli ilâveleri yapmasını ona teklif etmiş, böylece eseri hazırlama heyetine dahil edilen M. Fuâd Abdülbâkī vefatına kadar (1968) projeye katkısını sürdürmüştür. Eserin ilk cildi çalışmaya başlanılmasından yirmi yıl sonra çıkmış (I. c. 1936; II. c. 1943; III. c. 1955; IV. c. 1962; V. c. 1965; VI. c. 1967; VII. c. 1969), son cildi de (el-Fehâris) 1988’de yayımlanmıştır (2. bs., I-VIII, Leiden 1992; I-VII, İstanbul 1986; VIII, İstanbul 1988). Kitap Fransızca olarak Concordance et indices de la tradition musulmane, Arapça olarak el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî şeklinde anılmış, kısaca Concordance ve el-Muʿcemü’l-müfehres diye meşhur olmuştur. Çalışmanın ilk yedi cildinde hadislere, VIII. cildinde ise senedlerin sahâbî râvileri ve hadis metinleri içinde geçen şahıs, kabile, fırka, mezhep, din, melek, cin, şeytan, put, hayvan, şehir, ülke, dağ, göl, nehir ve diğer yer adlarıyla nisbelere yer verilmiş, Kur’an âyetlerinin geçtiği yerler gösterilmiştir. Farklı şekillerde anılan şahıs, terim ve yer adları bir defa zikredilmiş, diğer yerlerden buralara atıf yapılmıştır (Raven, VIII, s. k-ʿa).
el-Muʿcemü’l-müfehres, dokuz hadis kitabındaki rivayetlerin, kelimenin içinde geçtiği cümlenin anlamlı bir kısmı ile birlikte bu eserlerdeki yerlerini gösteren bir çalışmadır. Bir hadisin kaynağı bulunmak istendiğinde en nâdir kullanılan anahtar kelimelerden hareketle hadisin dokuz eserin hangi bölümlerinde geçtiğine dair bilgilere ulaşmak mümkündür. Çalışmada Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i ”خ“, Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i ”م“, Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i ”د“, Tirmizî’nin es-Sünen’i ”ت“, Nesâî’nin es-Sünen’i ”ن“, İbn Mâce’nin es-Sünen’i ”جه“ (ilk 23 sayfada ”ق“), Dârimî’nin es-Sünen’i ”دي“, Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı ”ط“, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i ”حم“ (ilk 23 sayfada ”حل“) rumuzu ile gösterilmiş, ayrıca hadisin sözü edilen kitap, bab veya sayfada birden fazla geçtiğine işaret etmek üzere ilgili yerdeki tekrarın sayısına göre yıldız (*) işareti konulmuştur.
Eserde her kelimenin sülâsî kök fiili madde başı yapılmış, bu kelimenin içinde geçtiği hadisler önce fiiller, sonra isimler zikredilmek suretiyle sıralanmıştır. İsimlerde tenvinli merfû isim, tenvinsiz ve son ekli merfû isim, izâfetle mecrur tenvinli isim gibi bir sistem takip edilmiş, ayrıca isimler arasında müfred, tesniye, cemi şeklindeki dizilişe riayet edilmiştir. Müştak kelimelerde önce izâfetsizlere, ardından izâfetlilere yer verilmiştir. Fiiller de mâzi, muzâri, emir, ism-i fâil, ism-i mef‘ûl olarak sıralanmıştır. Yine fiillerin son eksiz mâlûmları, son ekli mâlûmları, son eksiz meçhulleri, son ekli meçhulleri kaydedilmiş, kendi içinde önce mücerred, daha sonra mezîd bablar alınmıştır.
Hadislerin arkasında kaynağı göstermek için verilen kısaltmalardan sonraki kelime ve rakamlar Buhârî, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce ve Dârimî’nin eserlerinde kitap adı ve bab numarasını, Müslim ve Mâlik’in eserlerinde kitap adı ve hadis numarasını (Müslim’in mukaddimesinde sayfa numarasını), Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde cilt ve sayfa numarasını göstermektedir.
el-Muʿcemü’l-müfehres sahâbî râvisi, baş tarafı veya konusu bilinmeyen hadislerin kaynağını sadece bir kelimeyle tesbit etme ve özellikle Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde kolayca faydalanma imkânı sağlaması, akademik çalışmalarda hadislerin kaynağını gösterme konusunda bir insicam getirmesi bakımından önem taşımaktadır. Ancak eseri hazırlayanlar hadis metinlerinde kendilerince önemli gördükleri kelimeleri esas aldıkları için el-Muʿcemü’l-müfehres’te arama sırasında anahtar kelimenin kök fiilinin nâdir kullanılanı ve çekimli olanı tercih edilmeli, aranan hadisin sadece bir kelimesi değil gerektiğinde çeşitli kelimeleri anahtar olarak denenmelidir. Ayrıca aramada esas alınan lafzın bazı benzer hadislerde ortak olması sebebiyle her zaman istenilen hadise işaret edemeyebileceği, kitap, bab ve sayfa numaralarında hata bulunabileceği düşünülerek hadisin gösterilen yerde olup olmadığı kontrol edilmelidir.
Yukarıda zikredilen dokuz kitapta geçtiği halde el-Muʿcemü’l-müfehres’te yer almamış hadisler az değildir. Ayrıca Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde senedi verilip metni zikredilmeyen rivayetlerin dikkate alınmaması, el-Muvaṭṭaʾda Mâlik’in ve diğer fakihlerin görüşlerine (âsâr ve fetâvâ) değil sadece merfû rivayetlere işaret edilmesi eserin kusurları olarak değerlendirilmiştir. Sa‘d el-Mersafî’nin çalışmasında (bk. bibl.) bu hataların bir kısmı belirtilmiştir. Fransızca mukaddimeleri Ahmed et-Tayyib tarafından Arapça’ya tercüme edilen (Mecelletü Merkezi’s-sünne ve’s-sîre, sy. 1 [Katar 1404/1984], s. 237-296) el-Muʿcemü’l-müfehres’in dayandığı eserlerin kitap ve bab numaralarını göstermek üzere Muhammed Fuâd Abdülbâkī Teysîrü’l-menfaʿa bi-kitâbey Miftâḥi künûzi’s-sünne ve’l-Muʿcemi’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî adıyla bir eser kaleme almıştır (Kahire 1353-1354, 1409/1988; Beyrut 1404).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Mâce, Sünen (nşr. M. Fuâd Abdülbâkī), neşredenin tanıtım yazısı, İstanbul 1982, II, 1525-1528; J. J. Witkam, “Meşrûʿu teʾlîfi’l-Muʿcemi’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî ʿarżun târîḫiyyün” (trc. Muhammed Tahtah), Wensinck, el-Muʿcem, VIII, s. z-y; W. Raven, “İrşâdât li’l-ḳāriʾ” (trc. Muhammed Tahtah), a.e., VIII, s. k-ʿa; M. Zubayr Sıddiqi, Hadîs Edebiyatı Tarihi (trc. Yusuf Ziya Kavakcı), İstanbul 1966, neşredenin girişi, s. 19; Maʿa’l-Mektebe, s. 62-66; Ebû Muhammed Abdülmehdî b. Abdülkādir b. Abdülhâdî, Ṭuruḳu taḫrîci ḥadîs̱i Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem, Kahire 1987, s. 87-100; Sa‘d el-Mersafî, Eḍvâʾ alâ aḫṭâʾi’l-müsteşriḳīn fi’l-Muʿcemi’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî, Küveyt 1408/1988; İsmail L. Çakan, Hadis Edebiyatı, İstanbul 2003, s. 245-247.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 347-348 numaralı sayfalarda yer almıştır.