et-Taḳrîb fi’l-fıḳh ve Ġāyetü’l-iḫtiṣâr adlarıyla da bilinen eser Şâfiî fıkhını özetleyen küçük hacimli bir kitaptır. Müellif önsözde eserin öğrencilerin kolayca anlayıp ezberleyebileceği, İmam Şâfiî’nin mezhebine göre belli başlı meselelerin taksimatına ve hükümlerine yer veren özlü bir metin olduğunu belirtir. el-Muḫtaṣar kitab ve fasıl tertibine göre düzenlenmiş olup ilki “Ṭahâret”, sonuncusu “ʿItḳ” olmak üzere on altı kitaptan meydana gelmiştir. Muhtemelen fıkıh eğitiminin ilk basamağı için kaleme alındığından Mâverdî’nin el-İḳnâʿı ve Gazzâlî’nin el-Vecîz’i gibi aynı dönemde telif edilmiş Şâfiî muhtasarlarına nisbetle kitapta bilhassa vaz‘î hükümler kapsamındaki terimlerin çok az kullanıldığı görülmektedir. Bu özelliğiyle eser, Abdullah b. Abdurrahman el-Hadramî’nin el-Muḳaddimetü’l-Ḥaḍramiyye’si ve Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Taḥrîrü Tenḳīḥi’l-Lübâb’ından daha kısa ve basit bir metindir. Pek çok defa basılan et-Taḳrîb’i (Bombay 1297; Kahire 1314, 1344, 1345, 1347, 1374/1955; nşr. Muhyiddin el-Cerrâh, Dımaşk 1969; Beyrut 1985; nşr. Muhammed Lebîb, Tanta 1413/1993) S. Keijzer (Précis de jurisprudence musulmane par Abou Chodja, Leiden 1859) ile G. H. Bousquet (“Abrégé de la loi musulmane selon le rite l’imam El-Chafi’i par Abou Chodj’a”, Revue algérienne de jégislation et de jurisprudence, I [Alger 1935], s. 193-207) Fransızca’ya ve Abdullah Elçioğlu Türkçe’ye (Şafiî İlmihali, İstanbul, ts.) tercüme etmiştir.
el-Muḫtaṣar üzerine kaleme alınmış şerh ve hâşiyelerin belli başlıları şunlardır: 1. Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd, Tuḥfetü’l-lebîb fî şerḥi’t-Taḳrîb. Şerhin temel özelliği, metindeki hükümlerin naslarla ve bilhassa ahkâm hadisleriyle irtibatının kurulmasıdır (nşr. Sabrî b. Selâme Şâhin, Riyad 1420/1999). 2. Takıyyüddin el-Hısnî, Kifâyetü’l-aḫyâr fî ḥalli Ġāyeti’l-iḫtiṣâr. Eserde açıklamaların yanında birçok fıkhî mesele mezhep literatürüne atıf yapılarak ele alınmaktadır (I-II, Kahire 1350; Kum 1410; nşr. Abdullah el-Ensârî, Beyrut, ts.; nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr – Muhammed Vehbî Süleyman, Beyrut 1996). 3. İbn Kāsım el-Gazzî, Fetḥu’l-ḳarîbi’l-mücîb fî şerḥi elfâẓi’t-Taḳrîb (el-Ḳavlü’l-muḫtâr fî şerḥi Ġāyeti’l-iḫtiṣâr). Metinde yer almayan meselelere pek temas etmeyen ve lugavî tahlillere ağırlık veren kısa bir şerhtir (Bulak 1271, 1285, 1298; Kahire 1278, 1279, 1285, 1289; nşr. L. W. C. van den Berg, Leiden 1895, Fransızca tercümesiyle birlikte). Bu şerh üzerine Ahmed b. Ahmed el-Kalyûbî, İbrâhim b. Muhammed el-Birmâvî (Bulak 1287, 1298; Kahire 1279, 1287, 1298) ve İbrâhim b. Muhammed el-Bâcûrî (Bulak 1273, 1285, 1298; Kahire 1303, 1326) hâşiye yazmıştır. 4. İbn Abdüsselâm el-Menûfî, el-İḳnâʿ fî şerḥi Muḫtaṣarı Ebî Şücâʿ. Müellif bu şerhini Teşnîfü’l-esmâʿ bi-ḥalli elfâẓi Muḫtaṣarı Ebî Şücâʿ adıyla ihtisar etmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1625). 5. Hatîb eş-Şirbînî, el-İḳnâʿ fî ḥalli elfâẓi Ebî Şücâʿ. Eserin en çok tanınan şerhi olup (Kahire 1277, 1282, 1284, 1306, 1307; Bulak 1291, 1293; Halep 1412/1991) hâşiyeleri arasında Ahmed b. Ahmed el-Kalyûbî’nin hâşiyesiyle Süleyman b. Muhammed el-Büceyrimî’nin Tuḥfetü’l-ḥabîb ʿalâ şerḥi’l-Ḥaṭîb’i (I-IV, Bulak 1284; Kahire 1310; Beyrut 1398/1978, 1996, 2000) zikredilebilir. 6. İbn Kāsım el-Abbâdî, Fetḥu’l-Ġaffâr. 7. Ebü’l-Fazl Veliyyüddin el-Basîr, en-Nihâye (nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut 1995). Şerefeddin Yahyâ b. Nûreddin Mûsâ el-İmrîtî, et-Taḳrîb’i Nihâyetü’t-tedrîb fî naẓmi’t-Taḳrîb adıyla manzum hale getirmiştir (a.g.e., II, 1191; Brockelmann, GAL Suppl., I, 677). Mustafa Dîb el-Bugā da eser üzerine et-Teẕhîb fî edilleti metni’l-Ġāye ve’t-Taḳrîb adıyla bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1983, 3. bs.).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Dakīkul‘îd, Tuḥfetü’l-lebîb fî şerḥi’t-Taḳrîb (nşr. Sabrî b. Selâme Şâhin), Riyad 1420/1999, s. 14-15; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1191, 1625; Serkîs, Muʿcem, I, 318, 509, 529, 553; II, 1416; Th. W. Juynboll, Handleiding, Leiden 1930, s. 374-375; Brockelmann, GAL, I, 492-493; Suppl., I, 676-677; Îżâḥu’l-meknûn, II, 447-448; N. P. Aghnides, An Introduction to Mohammedan Law and A Bibliography, Lahore 1981, s. 188; Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, III, 360-361; Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1994 à 1996”, MIDEO, XXIII (1997), s. 383; J. Schacht, “Abū Shudjāʿ”, EI2 (İng.), I, 150-151; Ferâmerz Hâc Menûçihrî, “Ebû Şücâʿ İsfahânî”, DMBİ, V, 594-595; Ahmet Özel, “Fıkıh”, DİA., XIII, 18.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 31. cildinde, 66-67 numaralı sayfalarda yer almıştır.