el-MUHTASAR (المختصر) Ebü’l-Fidâ’nın (ö. 732/1331) umumi tarih türündeki eseri.
Müellif: Abdülkerim Özaydın
Tam adı el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (el-Muḫtaṣar fî târîḫi’l-beşer, Târîḫu Ebi’l-Fidâ) olan eserin mukaddimesinde müellif kaynaklarını açıkladıktan sonra tarihçiler arasındaki ihtilâflara temas eder. Bu arada Tevrat nüshaları hakkında bilgi verir. Ayrıca meşhur tarih kitaplarından derlediğini söylediği, peygamberler arasındaki zaman dilimini gösteren bir cetvel koyar. İki bölümden oluşan eserin beş kısma ayrılan birinci bölümü Hz. Âdem’den itibaren peygamberler tarihi, İslâm öncesi dönemde yaşamış çeşitli dinlere mensup kavimler, milletler ve devletlerle Arap kabilelerine dair bilgi ihtiva eder. Bu kısım Resûl-i Ekrem’in ataları ve Fil Vak‘ası ile nihayete erer. Hz. Peygamber’in doğumuyla başlayan ikinci kısımda 729 yılı sonuna (Ekim 1329) kadar meydana gelen hadiseler ve bu dönemde kurulan devletler kronolojik sırayla ele alınır. 730-749 (1330-1348) yılları arasında cereyan eden olaylar, nâşirler tarafından İbnü’l-Verdî’nin Tetimmetü’l-muḫtaṣar’ından iktibas edilerek esere eklenmiştir.
Ebü’l-Fidâ, el-Muḫtaṣar’ın 628 (1231) yılına kadar olan kısmında İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ’ini özetleyerek kitabına almıştır. Bunun dışında Ebû Îsâ Ahmed b. Ali el-Müneccim’in Kitâbü’l-beyân ʿan târîḫi sinî zamâni’l-ʿâlem ʿalâ sebîli’l-ḥücce ve’l-burhân, Hamza el-İsfahânî’nin Târîḫu sinî mülûki’l-arż ve’l-enbiyâʾ, Bîrûnî’nin el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî, el-Âs̱ârü’l-bâḳıye, Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind, Sâid el-Endelüsî’nin Ṭabaḳātü’l-ümem, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem, Umâre el-Yemenî’nin Târîḫu’l-Yemen, Abdülazîz b. Şeddâd es-Sanhâcî’nin el-Cemʿ ve’l-beyân fî aḫbâri’l-Ḳayrevân (Târîḫu’l-Ḳayrevân), Ali b. Zâfir’in ed-Düvelü’l-münḳaṭıʿa, İbn Münkız’ın Kitâbü’l-İʿtibâr, Şehristânî’nin el-Milel ve’n-niḥal, İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib, İbn Vâsıl’ın Müferricü’l-kürûb, İbnü’l-Adîm’in Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb ve İbn Ebü’d-Dem’in et-Târîḫu’l-kebîr’inden (et-Târîḫu’l-Muẓafferî) istifade etmiş, bunlardan bazısını eserin mukaddimesinde açıklamıştır. Müellifin günümüze ulaşmayan bazı kitapları da kaynak olarak kullandığı anlaşılmaktadır.
Sade bir üslûpla yazılan el-Muḫtaṣâr’ın Ebü’l-Fidâ’nın bizzat katıldığı veya gördüğü olayları anlattığı kısımları Eyyûbîler ve Memlükler tarihi açısından birinci derecede kaynak durumundadır. Müellif kaynaklardaki bilgileri tahkik ve teyit etmeden kullanmamış, bu arada kendi sahalarında uzman kişilerin eserlerine başvurmayı da ihmal etmemiştir. Nitekim onun Firavunlar ve Mısır tarihi konusunda İbn Hannûn et-Taberî’nin, Yunan filozofları hakkında Şehristânî ve İbnü’l-Kıftî’nin, Moğollar ve Hârizmliler hakkında Nesevî’nin, Halep tarihi konusunda İbnü’l-Adîm’in eserlerini kaynak olarak kullandığı görülmektedir. Öte yandan doğruyu yanlıştan, gerçeği hurafe ve efsaneden ayırt etmek için özen göstermiş, hurafelerin nasıl ortaya çıktığını anlatarak okuyucuyu uyarmış, olayları o güne ve geleceğe etkisi açısından değerlendirmiştir.
Kısas-ı enbiyâ konusunda verdiği bilgilerde Ebü’l-Fidâ da diğer tarihçiler gibi Kitâb-ı Muḳaddes’e dayanmıştır. Tevrat’tan bilgi naklederken Tevrat’ın İbrânîce, Grekçe ve Sâmirîce nüshaları arasında bulunan farklılıklara işaret etmesi ve Grekçe Tevrat’ın daha doğru olduğunu söylemesi müellifin bu konuda da bilgi sahibi olduğunu göstermektedir. Eser ayrıca Hintliler, Yunanlılar, Çinliler gibi milletlerin özellikleri, ilim ve sanatları hakkında mâlûmat içermektedir. Kitapta dinî, edebî, ilmî, içtimaî ve siyasî hareketlerin yanı sıra Ebû Bekir er-Râzî, Fârâbî, İbn Sînâ, Nasîrüddîn-i Tûsî, İmam Şâfiî, Sîbeveyhi, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Câhiz, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İzzeddin İbnü’l-Esîr ve Fahreddin er-Râzî gibi âlim ve filozoflar hakkında da değerli bilgiler bulunmaktadır. Ebü’l-Fidâ, olayları diğer umumi tarihçiler gibi hicretten itibaren kronolojik bir sırayla kaydettikten sonra o yıl vefat eden meşhur şahısların hayatına dair mâlûmat vermiş, özellikle lugat ve edebiyat âlimleri, şairler, tabipler, mühendisler ve filozofların hayatını çok sanatlı ifadelerle anlatmıştır.
Zeynüddin İbnü’l-Verdî Tetimmetü’l-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (Târîḫu İbni’l-Verdî), İbn Habîb el-Halebî el-Fevâʾidü’l-münteḳāh min târîḫi ṣâḥibi Ḥamâ Ebi’l-Fidâ, Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne Ravżü (Ravżâtü)’l-menâẓır fî ʿilmi’l-evâʾil ve’l-evâḫir adlı çalışmalarında el-Muḫtaṣar’ı özetlemiş ve esere kendi dönemlerine kadar gelen birer zeyil yazmışlardır.
el-Muḫtaṣar çok erken tarihlerde şarkiyatçıların ilgisini çekmiş ve bazı kısımları başta Latince olmak üzere çeşitli dillere çevrilerek Arapça aslıyla birlikte yayımlanmıştır (Latince trc. J. Gagnier, Ismaël Abulfedae de vita et rebus gestis Mohammedis, Oxford 1722-23; J. J. Reiske – J. G. Chr. Adler, Abulfeda Annales Muslemici, Leipzig 1654; Copenhagen 1789-94; F. W. C. Umbreit, Historia Emiromum al Omrah ex Abulfeda, London, ts.; Heinrich Leberecht Fleischer, Abulfedae Historia anteislamica, Leipzig 1831; Latince trc. G. W. Freytag [1831]; Fr. trc. ve notlar: Noel des Vergers, Vie de Mohammed, Paris 1837; Baron Mac-Guckin de Slane, Annales d’Abu’l-Fida, RHC Or., I, 746-750; İng. trc. W. Murray, Life of Mohammed, London, ts.; Urduca trc. Delhi 1856; İng. trc. P. M. Holt, The Memoirs of a Syrian Prince, Abū al-Fidā, Sultan of Hamāh [672-732/1273-1331], Wiesbaden 1983).
Eserin Arapça metni dört cüz (iki cilt) olarak ilk defa 1286’da (1869) İstanbul’da basılmış ve daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1325; Bağdad 1968 [?]; Kahire 1332; Beyrut 1375-1381/1956-1961; nşr. Mahmûd Deyyûb, I-II, Beyrut 1417/1997; nşr. Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb, Yahyâ Seyyid Hüseyin, Muhammed Fahrî el-Vasîf, I-III, Kahire 1998-1999).
BİBLİYOGRAFYA
Ebü’l-Fidâ, el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (nşr. M. Zeynühüm M. Azeb v.dğr.), Kahire 1998-99, müellifin mukaddimesi, I, 12 vd., Hüseyin Mûnis’in önsözü, I, 7-11.
M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 213-217.
Brockelmann, GAL, II, 55-57; Suppl., II, 44.
a.mlf., “Ebülfidâ”, İA, IV, 78.
Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, s. 168-169.
Historians of the Middle East (ed. B. Lewis – P. M. Holt), London 1962, s. 296, 409.
Sarton, Introduction, III/1, s. 794.
N. Elisséeff, Nūr ad-Dīn, Damas 1967, I, 64-66.
F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 55, 78, 91, 146.
D. P. Little, An Introduction to Mamlūk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 42-47.
C. Zeydân, Âdâb, II/3, s. 196-197.
Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1985, s. 187.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 40-41.
Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 179-180.
M. Kâmil Ayyâd, “Ebü’l-Fidâʾ el-Melikü’l-ʿallâme”, MMLADm., L (1975), s. 57.
H. A. R. Gibb, “Abu’l-Fidā”, EI2 (İng.), I, 118-119.
İnâyetullah Rızâ, “Ebü’l-Fidâʾ”, DMBİ, VI, 117.
M. Rızâ Nâcî, “Târîḫ-i Ebü’l-Fidâ”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380/2002, VI, 186-187.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 70-71 numaralı sayfalarda yer almıştır.