FEKETE, Lajos

Macaristan’ın Tardosbánya kasabasında doğdu. Budapeşte Pázmany Péter Üniversitesi’nin tarih ve Latin filolojisi bölümlerini bitirdi; 1914 yılında A vármegyei tisztikar a XVI-XVII. században (XVI-XVII. yüzyıllarda il idaresi görevlileri) başlıklı teziyle doktor unvanı aldı. I. Dünya Savaşı çıktığında subay olarak doğu cephesine sevkedildi ve Ruslar’a esir düşüp Sibirya’da Krasnoyarsk yakınındaki bir kampa gönderildi. Burada tutsak Osmanlı subaylarıyla tanıştı ve onlardan Türkçe öğrenmeye başladı. 1920’de ülkesine döndükten sonra Macar Millî Arşivi’nde görevlendirildi ve kısa zamanda Osmanlı diplomatiği ve paleografyası alanlarında uzmanlaştı. Arşivcilik sahasındaki bilgilerinin Türk makamlarının dikkatini çekmesi üzerine İstanbul’a davet edilerek 1936-1937 yıllarında, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yapılan tasnif çalışmalarının öncekilerden daha sağlam temellere dayandırılması için fikirlerinden faydalanıldı ve tavsiye ettiği provenance sistemine göre (arşiv malzemelerinin işlem gördükleri tarihlerdeki aslî düzen içerisinde aynen korunması) küçük bir örnek tasnif gerçekleştirildi. 1956 Haziran ayında başlatılan kataloglama faaliyeti halen bu usulle yapılmaktadır.

Fekete 1937’de Macar Bilimler Akademisi’nin muhabir üyeliğine, 1961’de de tam üyeliğine seçildi. 1939’da Budapeşte Üniversitesi Felsefe-Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü’nde ders vermeye başladı; 1952’de ordinaryüs profesör oldu. 1956 yılında Kossuth ödülüne lâyık görüldü ve arkasından da kendisine Türk Tarih Kurumu tarafından şeref üyeliği pâyesi verildi. 1966’da emekliye ayrıldıktan üç yıl sonra Budapeşte’de öldü ve vasiyeti üzerine Jászbereny şehrinde toprağa verildi.

Eserleri. Başlıca çalışmaları paleografya alanında olup bunların en önemlisi Macarca da basılmış olan Einführung in die osmanisch-türkische Diplomatik der türkischen Botmäßigkeit in Ungarn (Budapest 1926) adlı eserdir. Bu kitap, Kraelitz’in daha önce aynı konuda yayımladığı eserden çok daha geniş kapsamlıdır ve şimdiye kadar aşılamadığı gibi daha sonra bu alanda yapılan çalışmalara da genellikle örnek teşkil etmiştir. Die Siyāqat-Schrift in der türkischen Finanzverwaltung (Budapest 1955) adlı iki ciltlik eseri de sunulan belgelerin çeşitliliği, okumalardaki maharet ve ilmî açıklamalardaki derinlik bakımından benzerlerinin en iyisidir. Einführung in die persische Paläographie adlı kitabı (Budapest 1977) ölümünden sonra tamamlanmışsa da asıl transkripsiyon kısmı kendi ürünüdür.

Arşivci olarak da ilim âlemine büyük hizmetlerde bulunan Fekete’nin bu konudaki en önemli faaliyeti, Osmanlılar’ın Budin Defterhânesi’nde bulunan ve daha sonra çeşitli ülkelerin koleksiyonlarına dağılan malzemeyi mikrofilm ve fotokopi halinde tekrar birleştirmesidir. Bu amaçla pek çok arşiv ve kütüphanede araştırma yapmış, bunlardan Venedik, Berlin, Dresden ve İstanbul’daki tesbitlerini geniş makalelerde özetlemiş, ayrıca birçok yazısıyla da Macaristan’da muhafaza edilen Türk belgelerini tanıtmıştır. Bu alanda ortaya koyduğu en önemli eser Türkische Schriften aus dem Archive des Palatins Nikolaus Esterházy, 1606-1645 (Budapest 1932) adını taşıyan kitabıdır. Kitapta, XVII. yüzyılın başta gelen Macar asilzade ailelerinden Esterházyler’in eline geçen Osmanlı belgelerinden en dikkate değer olanların transkripsiyonu ve Almanca çevirileri verilmekte, geri kalanları da özetlenmektedir.

Fekete, arşivlerdeki ekonomik ve demografik belgelerin de düzenli neşrine öncülük yapmıştır. Bütün Osmanlı arşivlerinde benzerine pek rastlanmayan Vác şehrine ait bir kadastro defterini değerlendirerek A törökkori Vác egy XVI. századi összeírás alapján adıyla küçük bir kitap halinde yayımladı (Budapest 1942). Bir yıl sonra ilk ilmî tahrir defteri neşrini gerçekleştirdi ve Estergon sancağının 1570 yılına ait mufassal defterini ilim âlemine sundu. Az Esztergomi szandzsák 1570. évi adóösszeírása (Budapest 1943) adını taşıyan bu kitap Türkiye’de de büyük yankı uyandırdı. Bu tür çalışmalara hayatının son yıllarında tekrar döndü ve Hatvan sancağının ilk mufassal defterini de A Hatvani szandzsák 1550. évi adóösszeírása adıyla yayımladı (Jászberény 1968). Gy. Káldy-Nagy ile birlikte, Budin mukātaalarının günlük gümrük gelirlerini içeren 1550-1580 yıllarına ait kayıtları Rechnungsbücher türkischer Finanzstellen in Buda (Ofen), 1550-1580 adıyla iki cilt halinde (transkripsiyon ve Macarca tercüme) hazırladı (Budapest 1962). Bu eserle, üzerinde pek durulmayan fakat aslında birinci derecede önem taşıyan bir defter türünü ilim dünyasına tanıtmış oldu.

Fekete’nin bir tarihçi olarak ortaya koyduğu eserlerin en önemlisi, Macar başşehri ve Türk beylerbeyiliği merkezi Buda ile (Ofen, Budin) daha sonra onunla birleşen Pest’in meydana getirdiği Budapeşte’nin zengin Osmanlı arşiv malzemesine dayanan o dönemdeki renkli tasviridir (Budapest a törökkorban, Budapest 1944; İngilizce muhtasarı Buda and Pest under Turkish Rule [Studia Turco-Hungarica III], Budapest 1973). Fekete bunlardan başka Kânûnî Sultan Süleyman’ın hayatı hakkında kısa fakat dikkate değer bir kitap hazırlamıştır (Szülejmán Szultán [Sultan Süleyman], Budapest 1967).

BİBLİYOGRAFYA

V. Stojanow, Die Entstehung und Entwicklung der osmanisch-türkischen Paläographie und Diplomatik mit einer Bibliographie (Islamkundliche Untersuchungen, Band 76), Berlin 1983, s. 53-71, 112-117.

Macar Asıllı Türk Tarihçisi ve Arşivist Lajos Fekete’nin Arşivciliğimizdeki Yeri (haz. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), Ankara 1994.

K. Czeglédy, “Prof. L. Fekete”, AOH, XIII/1 (1961), s. 3-8.

G. Bayerle, “Lajos Fekete, 1891-1969”, Ar.Ott., I (1969), s. 303-316.

L. Ligeti v.dğr., “Búcsú Fekete Lajostól”, A Magyar Tudományos Akadémia Nyelv-és Irodalomtudamányi Osztályának Közleményei, XXVI, Budapest 1969, s. 415-419.

L. Ligeti, “Prof. L. Fekete, 1891-1969”, AOH, XXII (1969), s. 379-381.

P. Mijatev, “Lajos (Ludwig) Fekete (1891-1969)”, EB, VIII (1969), s. 144-146.

K. Hegyi, “Fekete Lajos (1891-1969)”, Levéltári Közlemények, XLI, Budapest 1970, s. 387-388.

Gy. Káldy-Nagy, “Lajos Fekete (1891-1969)”, Acta Linguistica Hungarica, XX, Budapest 1970, s. 407-410.

C. Heywood, “Three Letters of Lajos Fekete on the Geography of Ottoman Hungary”, AOH, XLVI/2-3 (1992-93), s. 257-275.