İBN HURDÂZBİH Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh b. Hurdâzbih (ö. 300/912-13) Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik adlı eseriyle tanınan İslâm coğrafyacısı.
Müellif: Sayyid Maqbul Ahmad
Eserleri günümüze ulaşan İslâm coğrafyacılarının en önemli ilk temsilcisidir. Büyük babası Abbâsîler’in ilk döneminde İslâmiyet’i kabul eden bir Mecûsî’dir; babası ise Halife Me’mûn zamanında (813-833) Taberistan valisi idi. Muhtemelen Horasan’da doğmuş olan İbn Hurdâzbih Bağdat’ta büyüdü ve eğitim gördü; ayrıca İshak el-Mevsılî’den mûsiki dersleri aldı. Önce Cibâl eyaletinin posta ve istihbarat müdürlüğüne, daha sonra aynı teşkilâtın Bağdat ve Sâmerrâ’daki başkanlığına getirildi. Ancak bu memuriyetlere ne zaman tayin edildiği ve ne kadar görev yaptığı bilinmemektedir.
Çok iyi tahsil gören İbn Hurdâzbih, Bağdat eşrafı ve Halife Mu‘temid-Alellah’ın (870-892) yakın dostları arasında yer alıyordu. İçinde bulunduğu çevre ve dolayısıyla ulaşabildiği resmî belgeler eserlerinin güvenilirliğinde etkili olmuştur. Kaynaklardan öğrenildiğine göre İbn Hurdâzbih, coğrafyanın yanı sıra döneminin sosyal hayatını yansıtan hemen bütün konularda çalışma yapmıştır. Bunlar arasında mûsiki ve saray erkânının davranışlarını düzenlemeye yönelik teşrifat kurallarıyla ilgili eserlerin ağırlıkta olduğu anlaşılmaktadır. Mes‘ûdî, İbn Hurdâzbih’i yazıcılıkta önder sıfatıyla tanıtır ve Arap olmayan milletlerle hükümdarları hakkındaki geniş bilgisini övdüğü tarihe dair büyük bir eserinden bahseder; bu, muhtemelen Kitâbü Cemhereti ensâbi’l-Fürs’tür. İbn Hurdâzbih, yalnız ilk müslüman Arap coğrafyacılarından değil aynı zamanda İslâm âleminde kendinden sonra gelen meslektaşlarına yol gösteren tarifli ve tasvirli bir coğrafya eseri ortaya koymuş ilk müellif ve ekol sahibidir. Temsil ettiği Irak ekolünün diğer önemli simaları Ya‘kūbî, Mes‘ûdî, İbnü’l-Fakīh Hemdânî, İbn Rüste ve Kudâme b. Ca‘fer gibi coğrafyacılardır. Bunlardan ilk üçü “kişver” tasnifini benimsemişler ve Irak’ı Îranşehr olarak anmışlar, diğer üçü ise her ne kadar aynı metodu kullanmışlarsa da daha çok ağırlık verdikleri Mekke’yi Bağdat’a karşı ön planda tutmuşlardır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. İbn Hurdâzbih’in kendisine İslâm coğrafyacılarının babası unvanını kazandıran en önemli çalışmasıdır. Eserin girişinde müellif, Batlamyus’un kitabını (Geographia) yabancı bir dilden (muhtemelen Süryânîce veya Grekçe) Arapça’ya tercüme ettiğini söyler; ancak bu tercüme günümüze ulaşmamıştır. Kitâbü’l-Mesâlik coğrafya yazıcılığında, Irak bölgesinin hilâfet merkezi olması esasına göre düzenlenen ve Irak ekolü kitapları adıyla bilinen eserlerin ilkidir. Verilen bilgilerin büyük kısmı kara ve deniz yollarına hasredilmiş, bu yolların dört yönde gelişmesi izlenerek Hindistan ve Çin gibi ülkeler tanıtılmıştır. İbn Hurdâzbih’in kaynak olarak Sâsânî döneminden kalma kayıtları kullandığı bilinmektedir. Posta ve haberleşme müdürlüğü yapmasından dolayı herhalde bu gibi kayıtlara ulaşmakta güçlük çekmemiştir; ayrıca bazı seyyahların özel notlarına bakabildiğinden eserini güvenilir kaynakların ışığında kaleme almıştır. Çoğunlukla İran tesirinde kaldığı görülen İbn Hurdâzbih eserinde kullandığı metodolojide, bilgilerin tasnifinde ve nihayet coğrafî terimlerin tercihinde daima Fars kültürünün izlerini sergilemektedir. Eski İranlılar dünyayı, Îranşehr merkezde olmak üzere “kişver” adı verilen ve her birinde çeşitli ülkeler bulunan yedi hâkimiyet bölgesine ayırmışlardır. İbn Hurdâzbih de eserinde bölge tariflerine, onlar gibi “dil-i Îranşehr” (İran’ın kalbi) dediği Sevâd’la (Irak) başlamaktadır. Müellif kitabı 232 (846-47) yılı civarında yazmış, daha sonra özetleyerek 272’den (885) önce tekrar kaleme almıştır. Ḥudûdü’l-ʿâlem’in yazarı ve Muhammed b. Ahmed el-Ceyhânî gibi coğrafyacılar başta olmak üzere birçok âlim tarafından kaynak olarak kullanılan eserin günümüze ulaşan şekli, Fransızca tercümesiyle ilk defa Kudâme b. Ca‘fer’in Kitâbü’l-Ḫarâc’ının bir bölümü ile birlikte Bibliotheca geographorum arabicorum serisinin VI. cildi olarak Michael Jan de Goeje (Leiden 1889, 1967) ve daha sonra Muhammed Mahzûm tarafından (Beyrut 1988) neşredilmiş, Fuat Sezgin de Goeje neşrini esas alarak tıpkıbasımını yapmıştır (bk. bibl.); Hüseyin Karaçanlu ise kitabı Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1370).
2. Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî. İslâm öncesi Fars şiiri ve mûsikisi tarihiyle ilgili önemli bir risâle olup İran’da ve diğer birçok yerde kullanılan ud, tanbur, ney, zurna vb. çalgılar, mûsiki terimleri ve makamlarla (çehâr perde) mûsikiye dair diğer konuları ihtiva etmektedir. Bazı Arapça kaynaklarda iktibasların yapıldığı eser Ignatiyus Abduh Halîfe tarafından neşredilmiştir (Muḫtâr min Kitâbi’l-Lehv ve’l-melâhî, Beyrut 1964).
İbnü’n-Nedîm onun şu eserlerinden de söz eder: Edebü’s-semâʿ, Kitâbü Cemhereti ensâbi’l-Fürs ve’n-nevâkil (nevâfil), Kitâbü’ṭ-Ṭabîḫ, Kitâbü’ş-Şarâb, Kitâbü’n-Nüdemâʾ ve’l-cülesâʾ, Kitâbü’l-Envâʾ.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 20.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), VIII, 556.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), I, 14; IV, 220-225.
Hamza el-İsfahânî, Târîḫu sinî mülûki’l-arż ve’l-enbiyâʾ, Berlin 1921, s. 146.
Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 362.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire, ts., s. 165, 218-219.
Gerdîzî, Târîḫ-i Gerdîzî (nşr. Abdülhay Abdurrahman Habîbî), Tahran 1363, s. 7, 545-546.
İbn Şeddâd, el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre fî ẕikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Dımaşk 1956, s. 25.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1665.
B. Carra de Vaux, Les penseurs de l’Islam, Paris 1921, II, 7.
R. Blachère, Extraits des principaux geographes Arabes, Paris 1932, s. 21.
H. G. Farmer, The Sources of Arabian Music, Bearsden 1940, s. 33.
a.mlf., “Ibn Khurdadhbih on Musical Instruments”, JRAS, III (1928), s. 508-518.
Brockelmann, GAL, I, 225-226; Suppl., I, 404.
Abbas el-Azzâvî, el-Mûsîḳa’l-ʿIrâḳıyye fî ʿahdi’l-Muġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1370/1951, s. 94-95.
Sezgin, GAS, VII, 348.
A. Halîfe, Muḫtâr min Kitâbi’l-Lehv ve’l-melâhî li’bn Ḫurdâẕbih, Beyrut 1961, tür.yer.
I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 155-158.
DSB, VIII, 356-357.
Studies on Ibn Ḫurdāẕbih and al-Ğaihānī (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992.
C. van Arendonk, “İbn Hurdâzbih”, İA, V/2, s. 755.
M. Hadj-Sadok, “Ibn K̲h̲urradād̲h̲bih”, EI2 (İng.), III, 839-840.
C. E. Bosworth, “Ebn Kordādbeh”, EIr., VIII, 37-38.
M. A. Tolmacheva, “K̲h̲urdād̲h̲bih, Ibn”, Dictionary of the Middle Ages, New York 1989, VIII, 243-244.
İnâyetullah Rızâ, “İbn Ḫurdâẕbih”, DMBİ, III, 409-414.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 78-79 numaralı sayfalarda yer almıştır.