İBN İZÂRÎ

Merakeş’te doğdu. Endülüs’ten Mağrib’e göç etmiş bir aileye mensuptur. VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısıyla VIII. (XIV.) yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığı ve bir süre Fas kāidi olarak görev yaptığı bilinen İbn İzârî’nin hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. el-Beyânü’l-muġrib adlı eserinde Meşriḳ (Doğu İslâm âlemi), Mağrib (Kuzey Afrika) ve Endülüs’te hüküm süren müslüman halifeler, hükümdarlar ve emîrlere dair haberleri topladığını, âlim dostlarıyla bu haberleri müzakere ettiğini söyleyen İbn İzârî’nin bu ifadesine dayanarak onun, bir bölge tarihinden ziyade İslâm âleminin doğusu ve batısıyla tamamını içine alacak umumi bir tarih yazmayı düşündüğü söylenebilir. 712’de (1312) eserini yazmakla meşgul olduğu bilinen İbn İzârî’nin ölüm tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır.

Eserleri. İbn İzârî’nin günümüze ulaşan tek eseri el-Beyânü’l-muġrib fî (iḫtiṣâri) aḫbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Maġrib adını taşımaktadır. Üç ciltten meydana gelen eserin I. cildi Kuzey Afrika’nın fethi, Emevîler ve Abbâsîler dönemindeki idaresine, bölgede kurulan Ağlebîler, Rüstemîler, İdrîsîler, Fâtımîler, Zîrîler gibi müslüman hânedanlara, II. cildi fetihten mülûkü’t-tavâif döneminin sonuna kadar Endülüs’e ve buradaki siyasî gelişmelere ayrılmıştır. Son ciltte ise ağırlıklı olarak Murâbıtlar ve Muvahhidler’e, kısmen de Merînîler, Hafsîler, Nasrîler ve Hûdîler’e dair haberler toplanmıştır. Müellif bu eserde titiz bir ihtisar tekniği uygulamış, bunu yaparken kullandığı kaynaklardaki mâlûmatın özünü almaya gayret etmiş ve bunda başarılı olmuştur. Umumi ve mahallî tarihler, şehir tarihleri, coğrafya, nesep, tabakat ve edebiyat kitapları gibi türlerde çok sayıda kaynaktan istifade etmiş, ayrıca bazı arşiv kayıtlarını da kullanmıştır. Bu kaynaklardan bir kısmının günümüze ulaşmamış olması eserin önemini arttırmaktadır. İbn İzârî’nin faydalandığı müelliflerden bazıları şunlardır: Abdülmelik b. Habîb es-Sülemî, Ahmed b. Muhammed b. Mûsâ er-Râzî, Arîb b. Sa‘d el-Kurtubî, İbn Hazm (Ali b. Saîd), İbn Ebü’l-Feyyâz (Ahmed b. Saîd), Muhammed b. Îsâ, Ebû Âmir es-Sâlimî, Ebû Bekir İbnü’s-Sayrafî, Ebû Ubeyd el-Bekrî, Ebü’l-Hasan Ali b. Bessâm eş-Şenterînî el-Endelüsî, Feth b. Hâkān, Rakīk el-Kayrevânî (İbrâhim b. Kāsım), Ebû Mervân Abdülmelik b. Mûsâ el-Verrâk, Ebû Ali Hüseyin b. Kattân el-Kutâmî, Taberî, Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî (el-Beyânü’l-muġrib [nşr. Colin – Provençal], I, 2). Edebî endişelerden uzak olarak kaleme alındığı için eserde sade bir dil kullanılmıştır.

el-Beyânü’l-muġrib’in I. cildiyle II. cildinin 387 (997) yılına kadar gelen olayları ihtiva eden kısmı ilk defa Reinhart Dozy tarafından neşredilmiştir (Histoire de l’Afrique et de l’Espagne, I-II, Leiden 1848-1851). İspanyolca’ya (trc. F. Fernandez González, Granada 1860) ve Histoire de l’Afrique et de l’Espagne intitulée “Al-Bayano’l-Mogrib” adıyla Fransızca’ya (trc. Edmond Fagnan, I-II, Algiers 1901-1902) çevrilen bu neşir için Dozy bir de düzeltmeler kılavuzu hazırlamıştır (Corrections sur les textes du Bayáno’l-Moghrib, Leiden 1883). Evarista Lévi-Provençal, Dozy’nin neşrinde eksik bulunan II. cildin 392-460 (1002-1068) yılları arasını ihtiva eden kısmını başka bir nüshaya dayanarak yayımlamış (Paris 1930; Beyrut 1983), ayrıca bu bölüme dair bir değerlendirme yazısı kaleme almıştır (“Observations sur le texte du tome III du Bayān d’Ibn ‘Iḍārī”, Mélanges Gaudefroy-Demombynes, Caire 1937, s. 241-258). Lévi-Provençal, eserin çeşitli bölümlerini Fransızca’ya çevirerek Dozy’nin Histoire des Musulmans d’Espagne (III, Leiden 1932) adlı eserinin ekinde yayımlamış, daha sonra Georges Seraphin Colin ile birlikte daha iyi durumdaki nüshalardan istifade etmek suretiyle eserin I ve II. ciltlerinin yeni bir neşrini gerçekleştirmiştir (Histoire de l’Afrique du nord et de l’Espagne musulmane intitulée Kitāb al-Bayān al-Mughrib, I-II, Leiden 1948-1951). Eserin Endülüs Emevî hilâfeti ve mülûkü’t-tavâifle ilgili kısmı, Felipe Maillo Salgado tarafından La Caída del Califato de Córdoba y los Reyes de Taifas adıyla ve çeşitli notlarla birlikte İspanyolca’ya çevrilmiştir (Salamanca 1993). Kitabın III. cildinde yer alan Murâbıtlar’ın ilk dönemine ait bir bölümü A. Huici Miranda İspanyolca tercümesiyle beraber yayımlamıştır (Un fragmento inédito de Ibn ‘Idārī sobre los almoravides, Hespéris Tamuda, II/1 [1961], s. 43-111). Eserin, 485 (1093) ve 496 (1102) yılları ile Belensiye’nin (Valencia) Mezdelî tarafından hıristiyanlardan geri alınışını ihtiva eden bazı bölümlerini ise Lévi-Provençal neşretmiş, bu bölümler Don Emilio García Gómez tarafından İspanyolca’ya çevrilmiştir (“La toma de Valencia por el Cid”, al-Andalus, XIII [1948], s. 97-156). III. cildin Murâbıtlar dönemine ait bölümünü İhsan Abbas yayımlamış (el-Beyânü’l-muġrib fî aḫbâri’l-Endelüs ve’l-Maġrib, IV, Beyrut 1967, 1983), aynı cildin Muvahhidler dönemiyle ilgili kısmı ise Huici Miranda – Muhammed b. Tâvît et-Tancî ve Muhammed İbrâhim el-Kettânî tarafından neşredilmiş (Tıtvân 1963), bu kısım daha sonra tekrar yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1985). Huici Miranda bu bölümün bazı kısımlarını İspanyolca’ya tercüme etmiştir (Colección de crónicas árabes de la Reconquista, II-III [Tetuan 1953-54] ve İbn ‘Idārī: al-Bayān al-Mugrib. Nuevos fragmentos almoravides y almohades, Valencia 1963). İbn İzârî’nin el-Beyânü’l-müşrıḳ fî aḫbâri’l-Meşriḳ adıyla bir eser daha kaleme aldığı kaynaklarda belirtilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib (nşr. G. S. Colin – E. Lévi-Provençal), Beyrut 1983, I, 2; a.e.:
Histoire de l’Afrique et de l’Espagne (nşr. R. Dozy), Leiden 1848, neşredenin girişi, I, 77-107.
F. Wüstenfeld, Die Geschichtschreiber der Araber und ihre Werke, Göttingen 1882, nr. 151, 373.
E. Lévi-Provençal, “Observations sur le texte du Tome III du Bayān d’Ibn ‘Iḍārī”, Mélanges
Gaudefroy-Demombynes, Caire 1937, s. 241-258.
A. G. Palencia, Târîḫu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955, s. 248.
Seyyid Abdülazîz Sâlim, Târîḫu’l-Maġrib fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, İskenderiye 1966, s. 14-15.
F. P. Boigues, Ensayo sobre los historiadores y géografos arábigo-españoles 800-1450, Amsterdam 1972, s. 414-415.
Chejne, Muslim Spain, s. 270-271.
Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd, Târîḫu’l-Maġribi’l-ʿArabî, İskenderiye 1979, s. 28-29.
Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, Dirâsât fî târîḫi’l-Maġrib ve’l-Endelüs, İskenderiye, ts. (Şebâbü’l-câmia), s. 355.
Abdülvâhid Zennûn Tâhâ, Dirâsât fi’t-târîḫi’l-Endelüs, Bağdad 1987, s. 181-238.
D. M. Dunlop, “M. A. D. Litt, ‘Ibn Idhārī’s-Account of the Party Kings (Mulūk at-Tavā’if)”, Glasgow University Oriental Society Transactions, XVI, Hartford 1957, s. 19-28.
Pedro Chalmeta Gendrón, “Ibn ʿIḍārī al-Marrākušī”, al-Andalus, XXXVII/2, Madrid 1972, s. 393-404.
J. Bosch-Vilá, “Ibn ʿId̲h̲ārī”, EI² (İng.), III, 805-806.
Mecdüddîn-i Keyvânî, “İbn ʿİẕârî”, DMBİ, IV, 216-218.