İBN ŞÂHİN

Babasının kaydına göre Safer 297’de (Kasım 909) Bağdat’ta doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarihin 277 (890) olarak gösterilmesi (İbnü’l-Cezerî, I, 588; Dâvûdî, II, 2), sözü edilen kayıttaki “tis‘în” kelimesinin “seb‘în” şeklinde okunmasından kaynaklanmış olmalıdır. Aslen Merverrûzlu olup yetişmesinde büyük emeği geçen anne tarafından dedesi Ahmed b. Muhammed b. Yûsuf b. Şâhin’e nisbetle İbn Şâhin diye tanındı. Kendisine hadisi sevdiren dedesiyle bir muhaddis olan babası sayesinde küçük yaşta hadis meclislerine katıldı. Kendi ifadesine göre 308’de (920) hadis yazmaya başladı. Bu sıralarda Ebü’l-Kāsım el-Begavî, İbn Ebû Dâvûd ve İbn Sâid el-Hâşimî’den hadis dinledi. Otuz yaşında iken hadis öğrenimi için Basra, Mısır, Dımaşk, Remle, Asker, Humus, Rakka, Vâsıt, Ahvaz, Übülle ve Trablus’a seyahatler yaptı. İbnü’l-Bâgandî, İbn Ziyâd en-Nîsâbûrî, İbn Mücâhid, İbn Mahled el-Attâr, İbn Şenebûz, İbn Dürüsteveyh, İbn Ukde, İbnü’l-Bühlûl, Ahmed b. Süleyman b. Zebbân, İbn Ebû Sâbit diye bilinen Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed ve Ebü’l-Leys Nasr b. Kāsım el-Ferâidî gibi hocalardan ders aldı. Kendisinden oğlu Ubeydullah ile Ebû Bekir Muhammed b. İsmâil el-Verrâk, Mâlînî, Berkānî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali el-Cevherî, hadis hâfızı Hasan b. Muhammed el-Hallâl, İbnü’l-Mühtedî-Billâh, Ebü’l-Kāsım Ali b. Muhassin et-Tenûhî, Ebû Ya‘lâ el-Halîlî hadis ve kıraat konularında istifade ettiler. Vâiz lakabıyla da anılan İbn Şâhin 12 Zilhicce 385’te (7 Ocak 996) Bağdat’ta vefat etti ve Bâbülharb’de Ahmed b. Hanbel’in kabri civarında defnedildi. İbnü’l-Cevzî vefat gününü 21 Zilhicce (16 Ocak) olarak zikretmiştir.

Ailesinden gelen büyük bir kütüphaneye sahip olduğu belirtilen İbn Şâhin’in ilmî kişiliği konusunda farklı değerlendirmeler yapılmıştır. Ebû Bekir Muhammed b. İsmâil el-Verrâk, Hatîb el-Bağdâdî, Berkānî, Mâlînî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, Ahmed b. Muhammed el-Atîkī gibi âlimlerle İbnü’l-Cezerî hadis rivayetinde onu güvenilir olarak değerlendirirken bazan hatasında ısrar ettiği, fıkıh bilgisi yeterli olmadığı halde Şâfiî gibi tanınmış fakihlerin bir konudaki görüşleri zikredildiğinde kendisinin Muhammed’in mezhebinden olduğunu söylediği kaydedilmiştir. Dârekutnî, İbn Şâhin’in tefsire dair eserini tashih etmesi için kendisine getirdiğini, ancak Ebü’l-Cârûd’un tefsirini esas alıp yaptığı nakillerde hatalarını tesbit ettiğini zikretmiştir. Dâvûdî ve Berkānî de onun kendisine olan aşırı güveni yüzünden kitaplarındaki rivayetleri kaynakları ile karşılaştırmadığını belirtmiş, Berkānî ayrıca mümkün olduğu kadar onun eserlerinden uzak durduğunu belirtmiştir. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî de İbn Şâhin’in kitaplarını pek önemli bulmayan âlimlerden biridir. Bütün bu değerlendirmeler, Zehebî’nin de dediği gibi onun hadisin inceliklerini bilen bir muhaddis sayılmamakla birlikte birçok rivayeti bulunan dürüst bir âlim olduğunu göstermektedir. İbn Şâhin’in en önemli hizmeti, Selef âlimlerinin eserlerinin daha sonraki nesillere intikaline vesile olmasıdır. Sadece Ebü’l-Kāsım el-Begavî’den 700 veya 800 cüz tutarında malzeme toplaması onun bu gayretini ortaya koymaktadır.

Eserleri. 1. Nâsiḫu’l-ḥadîs̱ ve mensûḫuh (en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱). Konusunda birkaç kaynak eserden biri olup günümüze ulaşan dört nüshasından sadece biri dikkate alınarak Semîr b. Emîn ez-Züheyrî (Amman 1408/1988), Ali Muhammed Muavvaz ve Âdil Ahmed Abdülmevcûd (Beyrut 1412/1992) tarafından neşredilmiş, Ali Osman Koçkuzu’nun eserin dört nüshasından faydalanıp hazırladığı tenkitli çalışma ise henüz yayımlanmamıştır. İbn Abdülhak el-Vâsıtî esere bir muhtasar yazmıştır.

2. Târîḫu esmâʾi’s̱-s̱iḳāt mimmen nuḳıle ʿanhümü’l-ʿilm. 1569 râvinin güvenilirlik derecesi hakkında, daha çok Yahyâ b. Maîn ile Ahmed b. Hanbel’in görüşleri esas alınarak kısaca bilgi verilen bu alfabetik eseri Subhî es-Sâmerrâî (Küveyt 1402/1982) ve Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî (Beyrut 1406/1986) neşretmiş, eserin seksen sayfalık bir kısmını Sa‘dî el-Hâşimî Nuṣûṣ sâḳıṭa min Ṭabaḳāti esmâʾi’s̱-s̱iḳāt li’bn Şâhîn adıyla yayımlamıştır (Medine 1407/1987).

3. et-Terġīb fî feżâʾili’l-aʿmâl ve s̱evâbi ẕâlik. Kısaca et-Terġīb diye de anılan ve türünde günümüze ulaşan ilk kitap olma özelliğini taşıyan eser 581 merfû, mevkūf ve maktû‘ rivayeti ihtiva etmekte, senedleriyle birlikte nakledilen haberler arasında sahih, hasen, zayıf hatta mevzû olanlar da bulunmaktadır. Eser Sâlih Ahmed Muslih el-Vaîl tarafından neşredilmiştir (Demmâm 1415/1995).

4. Şerḥu meẕâhibi Ehli’s-sünne ve maʿrifeti şerâʾiʿi’d-dîn ve’t-temessüki bi’s-sünen. Sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn büyüklerinin Ehl-i sünnet inancına dair görüşlerinin nakledildiği eserin günümüze ulaşan son üç cüzünde (18-20. cüzler) aşere-i mübeşşerenin ve Ehl-i beyt’in faziletine ve görüşlerine yer verilmektedir. Abdullah b. Muhammed el-Busayrî’nin el-Kitâbü’l-Laṭîf li-şerḥi meẕhebi Ehli’s-sünne ve maʿrifeti şerâʾiʿi’d-dîn ve’t-temessüki bi’d-dîn adıyla üzerinde yüksek lisans tezi hazırlayarak tahkik ettiği eseri (1405/1985, el-Câmiatü’l-İslâmiyye şu‘betü’l-akīde) ayrıca Âdil b. Muhammed yayımlamıştır (Kahire 1415/1995).

5. Feżâʾilü Fâṭımati’z-Zehrâʾ (Feżâʾilü seyyideti’n-nisâʾ baʿde Meryem Fâṭıma bint Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem). Hz. Fâtıma ile ilgili otuz yedi hadisi ihtiva etmekte olup Muhammed Saîd et-Turayhî (Beyrut 1405/1985), Ebû İshak el-Huveynî (Kahire 1411/1990) ve Bedr b. Abdullah el-Bedr (Mecmûʿ fîhi min muṣannefâti’l-ḥâfıẓ Ebî Ḥafṣ ʿÖmer b. Aḥmed b. Şâhîn içinde, Küveyt 1994, s. 9-65) tarafından neşredilmiştir.

6. Feżâʾilü şehri ramażân. Otuz altı rivayetten meydana gelen eseri Semîr b. Emîn ez-Züheyrî (Zerkā/Ürdün 1408/1988) ve Bedr b. Abdullah el-Bedr (Küveyt 1994) Mecmûʿ (yk.bk.) içerisinde (s. 119-183) yayımlamıştır.

7. el-Eḥâdîs̱ü’l-efrâd. Eserin doksan beş hadis ihtiva eden beşinci cüzü günümüze ulaşmış olup Bedr b. Abdullah el-Bedr tarafından Mecmûʿ içerisinde (s. 185-325) neşredilmiştir.

8. el-Fevâʾid. Yirmi dokuz rivayetin yer aldığı eseri Bedr b. Abdullah el-Bedr Mecmûʿ içerisinde (s. 67-117) yayımlamıştır.

9. Târîḫu esmâʿiḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-keẕẕâbîn. 722 râvi hakkında kısa değerlendirmelerin bulunduğu bu alfabetik eser Abdürrahîm Muhammed Ahmed el-Kâşgarî tarafından neşredilmiştir (Medine 1409/1989).

10. Ẕikru men iḫtelefe’l-ʿulemâʾ ve nuḳḳādü’l-ḥadîs̱ fîhi feminhüm men ves̱s̱eḳahû ve minhüm men daʿʿafehû ve men ḳīle fîhi ḳavlân (nşr. Ebû Muâz Târık b. Avdallah Muhammed, Kahire 1412/1992).

11. Kitâb fi’l-ferec baʿde’ş-şidde. Julian Joel Obermann tarafından İbrânîce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (New Haven 1933).

12. Cüzʾ min ḥadîs̱ih. Talebesi İbnü’l-Mühtedî-Billâh’ın İbn Şâhin’den yazdığı kırk beş hadisi ihtiva eden eseri Bedr b. Abdullah el-Bedr Mecmûʿ içerisinde (s. 327-393) neşretmiştir.

13. el-Emâlî. Eserin bazı cüzleri Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Elbânî, s. 62).

14. Rubâʿiyyât. Bu eserin bazı kısımları da Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlıdır (Mecmû‘, nr. 107, vr. 170-182).

15. Fażlü ẕikri lâ ilâhe illallāh (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmû‘, nr. 136-8).

16. et-Tefsîrü’l-kebîr. Süyûtî’nin Müntehe’t-tefâsîr adıyla kaydettiği eserin 1000 cüz hacminde ve yaklaşık 15.000 sayfa olduğu rivayet edilmektedir. Zehebî eserin kendi döneminde Vâsıt’ta bulunduğunu belirtmektedir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 434).

17. el-Müsnedü’l-kebîr (es-Sünne) (Ziriklî, V, 40). 1300 veya 1500 cüz hacminde olduğu söylenmiştir.

18. et-Târîḫu’l-kebîr. Hadis râvilerinin biyografilerine dair kısa bilgiler ihtiva eden 150 cüz hacmindeki eserden Hatîb el-Bağdâdî geniş iktibaslarda bulunmuştur.

19. ez-Zühd ve’r-reḳāʾiḳ. 100 cüz olduğu belirtilmektedir.

İbn Şâhin’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Müsnedü Ebî Ḥanîfe, Kitâbü’ṣ-Ṣalât, ed-Delâʾil, el-Cenâʾiz fîhi s̱evâbü’l-marîż ve ṣabruhû ʿale’l-belvâ, el-Erbaʿûn, en-Naṣîḥa, et-Terġīb fi’ẕ-ẕikr, Kitâbü’d-Duʿâʾ, Feżâʾilü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Kitâbü’l-Bükâʾ ve fażlü men bekâ min ḫaşyeti’llâh, Kitâbü Fażli’t-tevâżuʿ ve ẕemmi’l-kibr, Kitâbü’l-Ḥilm ve fażlihî ve mâ fîhi, el-ʿAḳl ve fażlühû, es-Seḫâʾ ve’l-cûd ve fażlü ẕâlike, Kitâbü’ṣ-Ṣabr ve mâ fîhi mine’s̱-s̱evâb, Kitabü Birri’l-vâlideyn, Kitâbü Ẕemmi şehveti’d-dünyâ, Kitâbü Ḥıfẓi’l-lisân, Maʿrifetü’ṣ-ṣaḥâbe, Muʿcemü’ş-şüyûḫ, Men revâ ʿan ebîhi mine’ṣ-ṣaḥâbeti ve’t-tâbiʿîn, Ẕikrü’l-mevt, Keşfü’l-memâlik.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Şâhin, Târîḫu esmâʾi’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-keẕẕâbîn (nşr. Abdürrahîm Muhammed Ahmed el-Kâşgarî), Medine 1409/1989, neşredenin girişi, s. 23-32.
a.mlf., Feżâʾilü Fâṭımati’z-Zehrâʾ (nşr. Muhammed Saîd et-Turayhî), Beyrut 1405/1985, s. 5-15.
a.mlf., et-Terġīb fî feżâʾili’l-aʿmâl ve s̱evâbi ẕâlik (nşr. Sâlih Ahmed Muslih el-Vaîl), Demmâm 1415/1995, neşredenin girişi, s. 11-49.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, IV, 298; XI, 265-268.
İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 291.
İbn Asâkir, Târîḫu Dımaşḳ (Amrî), XLIII, 531-538.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam (Atâ), XIV, 378.
a.mlf., Telbîsü İblîs, s. 123.
Zehebî, el-ʿİber, II, 166-167.
a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVI, 431-435.
a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 987-990.
İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 588.
İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 283-285.
a.mlf., el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-Muʿcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1414/1994, I, 337, 533; II, 9, 101, 139, 172, 194, 195, 225, 255, 258, 465.
a.mlf., el-İṣâbe, I, 3, 351.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 2.
Müttakī el-Hindî, Kenzü’l-ʿummâl, I, 22, 36.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1394, 1426, 1735, 1920.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 781.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 302.
Brockelmann, GAL, I, 165; Suppl., I, 276.
Yûsuf el-Iş, el-Ḫaṭîb el-Baġdâdî, Dımaşk 1364/1945, s. 95, 103, 109.
a.mlf., Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye, Dımaşk 1366/1947, s. 71-72.
Mübârekfûrî, Muḳaddimetü Tuḥfeti’l-aḥveẕî (nşr. Abdurrahman M. Osman), Kahire 1383/1963, I, 292.
Sezgin, GAS, I, 209-210; a.e. (Ar.), I, 425-426.
Elbânî, Maḫṭûṭât, s. 62-63.
Subhî es-Sâlih, ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ ve muṣṭalaḥuh, Beyrut 1977, s. 117.
Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 391, 392.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 40.
Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Buḥûs̱ fî târîḫi’s-sünneti’l-müşerrefe, Medine 1405/1984, s. 67, 93, 100.
Ali Ekber Ziyâî, “İbn Şâhîn”, DMBİ, IV, 62.