İBNÜ’l-İBRÎ Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâciddîn Ehrûn (Hârûn-Aaron) el-Malatî (ö. 685/1286) Süryânî tarihçisi, filozof, ilâhiyatçı, edip ve tabip.
Müellif: Abdülkerim Özaydın
622’de (1225) Malatya’da doğdu. Babası Malatya yakınlarındaki İbrâ köyündendir. Bu sebeple veya aslen yahudi olmasından dolayı İbnü’l-İbrî (İbrâlı’nın oğlu-İbrânî’nin oğlu) lakabıyla tanınır. Süryânîler kendisine Bar İbrâyâ, Batılılar ise Barhebraeus derler. Kaynaklarda Ebü’l-Ferec künyesini ve Cemâleddin lakabını niçin aldığına dair bilgi bulunmamaktadır. Yuhannâ adını ise vaftiz sırasında almıştır. Babası Ehrûn din değiştirip hıristiyan olmuş itibarlı bir hekimdi. Ehrûn oğlunun öğrenimiyle yakından ilgilendi. İbrânîce, Süryânîce, Grekçe ve Arapça öğrenmesini sağladı. İbnü’l-İbrî daha sonra felsefe ve ilâhiyat okudu. Babasından ve devrin diğer tabiplerinden tıp öğrenimi gördü. Babası, Moğol istilâsı sırasında Moğol kumandanlarından birinin doktoru olarak görevlendirildi (1243). Malatya’nın düşmesinden kısa bir müddet sonra ailesiyle birlikte Haçlı hâkimiyetinin hâlâ devam ettiği Antakya’ya giden İbnü’l-İbrî burada bir süre münzevi bir hayat yaşadı. Ardından Trablusşam’a geçerek Ya‘kūb adındaki Nestûrî bir âlimden ilâhiyat ve tıp tahsil etti. 1246’da Ya‘kūbî patriği II. Ignatius tarafından Malatya civarındaki Cûbâs (Gabos) Ya‘kūbî piskoposluğuna tayin edildi ve Grigorius (Grègorg-Grigori) adını aldı. Ertesi yıl Cûbâs yakınlarındaki Lâkabbîn (Lakabhin, Lacabane) piskoposluğuna getirildi. 1252’de Patrik Ignatius’un ölümü üzerine patrik olması için John Bar Madani’ye (Yuhannâ İbnü’l-Ma‘denî) karşı Diyonisius’u destekledi. Diyonisius patrik olunca kendisi de 1253’te Halep metropolitliğine getirildi. Ancak muhaliflerinin daha önce davranıp Halep hâkimi el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un desteğini sağlamaları üzerine Halep’te tutunamadı ve tekrar Malatya’ya döndü. Bir iki yıl Barsûmâ Manastırı’nda Patrik Diyonisius’un yanında kaldıktan sonra Dımaşk’a gitti ve el-Melikü’n-Nâsır’dan Diyonisius’un patrikliğinin tasdikini talep etti. Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus tarafından Batı Ya‘kūbîleri’ne patrikliği onaylanan Diyonisius’un Doğu Ya‘kūbîleri patrikliğine tayini hakkında da berat aldı. Moğollar Ocak 1260’ta Halep’e girdiğinde orada bulunan İbnü’l-İbrî, Hülâgû’dan Ya‘kūbî cemaatine dokunulmamasını rica etti. Rabban İşo (Yeşu), III. Ignatius adıyla patrik olunca İbnü’l-İbrî’yi “Tikrît ve şark mefriyânı” unvanıyla Irak, İran, Azerbaycan gibi eski Sâsânî topraklarında yaşayan Ya‘kūbî hıristiyanlarının Antakya patriğinden sonra en yüksek rütbeli din adamı tayin etti (663/1265). Hülâgû ile görüşerek kendisi ve patrik III. Ignatius için berat aldı. Ardından Musul ve Bağdat başta olmak üzere bazı yerleri gezen İbnü’l-İbrî birçok kilisenin inşaat işlerini kontrol etti. 1282’de İlhanlı Hükümdarı Abaka’nın tahta çıkışını tebrik etmek üzere Tebriz’e hareket etti, ancak onun ölümü üzerine yerine geçen Ahmed Teküder ile görüştü ve cülûs merasiminde hazır bulundu. “Emînü’l-ketebeti’l-Yeâkıbe” diye anılan İbnü’l-İbrî 30 Temmuz 1286’da Meraga’da öldü. Cenazesi Musul’a getirilerek Mâr Mettey Manastırı’nda toprağa verildi. Ölüm döşeğinde iken İslâmiyet’i kabul ettiği rivayet edilmektedir (Târîhu muhtasari’d-düvel, tercüme edenin önsözü, s. 2-3).
Eserleri. 1. Makhtebhanūth zabhne (Kronografya, Târîḫu’z-zamân). Süryânîce umumi bir tarih olup yaratılıştan 1286 yılına kadar gelen olayları ihtiva eder. Eser başlıca iki bölümden oluşmaktadır. “Chronicon Syriacum” adıyla anılan birinci bölüm Süryânîce, Arapça, Farsça ve diğer bazı kaynaklardan istifade edilerek kaleme alınmış bir dünya tarihidir. Kaynakları arasında Süryânî Keşiş Mihail’in Vekāyi‘namesi, Meliknâme ve Alâeddin Atâ Melik Cüveynî’nin Târîḫ-i Cihângüşâ adlı eseri önemli yer tutar. Bu bölümde Hz. Âdem’den Yeşû‘a kadarki atalar, Benî İsrâil hâkimleri, İbrânîler, Keldânîler, Medler, Persler, Romalılar, Yunanlılar, Bizanslılar, Hz. Peygamber’den Abbâsî halifeliğinin yıkılışına kadar İslâm tarihi, Selçuklular, İsmâilîler, Haçlılar, Hârizmşahlar ve Moğollar hakkında bilgi nakledilmektedir. Müellifin VII. (XIII.) yüzyılda cereyan eden hadiselere dair verdiği bilgiler olayların birçoğuna şahit olması sebebiyle önemlidir. Adı bilinmeyen bir müellif eserin ilk bölümüne 696 (1297) yılına kadar gelen bir zeyil yazmıştır. “Chronicon Syriacum”, Paul Jacob Bruns ve G. Kirsch tarafından Latince çevirisiyle birlikte iki cilt halinde yayımlanmış (Leipzig 1789), Süryânîce metnini daha sonra Paul Bedjan neşretmiştir (Gregory Barhebraei Chronicon Syriacum, Paris 1890). Eser, bu neşir esas alınarak Ernest A. Wallis Budge tarafından The Chronography of Gregory Abü’l-Faraj… Barhebraeus, Being the First Part of, his Political History of the World adıyla İngilizce’ye çevrilmiş (I-II, London 1932), Ömer Rıza Doğrul, İngilizce çevirisinden Abu’l-Farac Tarihi ismiyle Türkçe’ye tercüme etmiştir (I-II, Ankara 1945-1950 → 1987). İshak Ermele, kitabın on ve on birinci alt bölümlerini Târîḫu’d-devleti’s-Süryânî adıyla Arapça’ya çevirerek el-Meşriḳ’ta yayımlamış (1949-1950), bu çeviri, İbnü’l-İbrî’nin ölümünün 700. yılı münasebetiyle Târîḫu’z-zamân adıyla tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1986). Eserin “Chronicon ecclesiasticum” adlı ikinci bölümü kilise tarihine ayrılmıştır. Burada Hz. Hârûn’dan itibaren havâriler sonrasına kadar olan dönem kısaca anlatıldıktan sonra Severus’a kadarki Antakya kilisesi patrikleri zikredilmiş, bu kilisenin monofizit kolunun tarihi 1285’e kadar getirilmiştir. Ardından Süryânî kilisesinin doğu kısmı ele alınmıştır. Marutha’dan sonra Tikrît’in monofizit mefriyânları anlatılmış, bu arada Nestûrîler’in patriklerine dair bilgi verilmiştir. Bu kısım müellifin ölümüne kadar devam eder. Aynı bölüme müellifin kardeşi Bar Sauma es-Sâfî tarafından Barhebraeus’un hayatı eklenmiş ve 1288 yılına kadar gelen bir zeyil yazılmıştır. Daha sonra yapılan zeyillerle kitap 1495-1496 yılına kadar getirilmiştir. “Chronicon ecclesiasticum”, J. B. Abbeloos ve Th. J. Lamy tarafından Süryânîce metin ve Latince çevirisiyle birlikte üç cilt halinde yayımlanmış (Gregory Barhebraei Chronicon Ecclesiasticum, Louvain 1872-1877), İshak Ermele eseri özet olarak Arapça’ya çevirmiştir (el-Meşriḳ, XXI [1923], s. 494-507, 589-599, 660-671; XXII [1924], 182-192, 272-281, 364-372, 417-427, 519-527, 604-614). İbnü’l-İbrî, eserin bu bölümünü yazarken Süryânî Mîkâil’in vekāyi‘nâmesini esas almış, bazı tashihler yapmış ve ilâvelerde bulunmuştur.
2. Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel (Muḫtaṣaru târîḫi’d-düvel). Müellifin Süryânîce umumi tarihinin bizzat kendisi tarafından yapılan Arapça muhtasarıdır. İbnü’l-İbrî bu eseri, hayatının son yıllarında Merâgalı âlim ve Arap asilzadelerinin ricası üzerine kaleme almıştır. Başlıca on devletin tarihinin (Hz. Âdem’den Hz. Mûsâ’ya kadar atalar [patriyark] devleti, İsrâiloğulları’nın hâkimler devleti, İsrâiloğulları’nın hükümdarlar devleti, Keldânîler, İran hükümdarları, Yunanlılar, Romalılar, Bizanslılar, müslüman Arap hükümdarları, Moğol hükümdarları) ele alındığı bu kitaba Süryânîce umumi tarihte bulunmayan bazı bilgiler ilâve edilmiştir. Eser, çeşitli âlim ve tabiplerin biyografilerini de ihtiva etmektedir. İbnü’l-İbrî bu bilgileri İbn Cülcûl el-Endelüsî, İbnü’l-Kıftî ve Saîd b. Ahmed el-Endelüsî gibi müslüman müelliflerin kitaplarından almış, bu arada esere kısa bir İncil tarihi de eklemiştir. Târîḫu muḫtaṣari’d-düvel, daha çok İbnü’l-Kıftî’den nakledilen İskenderiye Kütüphanesi’nin Hz. Ömer devrinde yakıldığına dair mâlûmat sebebiyle dikkatleri üzerine çekmiştir. Eser ilk defa Edward Pococke tarafından Latince tercümesiyle birlikte yayımlanmış (Historia Compendiosa Dynastiarum, Oxford 1663), daha sonra Antuvan Sâlihânî el-Yesûî Arapça metnini neşretmiştir (Beyrut 1308/1890, 1377/1958, 1983). G. L. Bourer, eseri Des Grigorius Abulfaradsch Kurze Geschichte der Dynastien adıyla Almanca’ya (I-II, Leipzig 1783-1785) ve Herman G. B. Teule The Ethicon of Barhebraeus ismiyle İngilizce’ye (Louvain 1993) tercüme etmiştir. Kitabın Moğollar’a dair bölümünü M. Şerefettin Yaltkaya Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1941).
3. Kěthābhā Dhě Sullākā haunānāyā (Aklın yükselmesi kitabı). Astronomi ve kozmografya ile ilgili eserin bir bölümünü Richard James Horatio Gottheil neşretmiş (Berlin 1890), daha sonra eser Süryânîce metin ve Fransızca çevirisiyle birlikte François Nau tarafından yayımlanmıştır (Livre de l’ascension de l’ésprit, Paris 1899-1900).
4. Kěthābhā dhě-şem-he (Işıklar kitabı). Zemahşerî’nin Arapça grameri örnek alınarak yazılmış Süryânîce gramer kitabıdır (Paulin Martin, Oeuvres grammaticales d’Abou’l-Faradj, dit Bar hebreus, Paris 1872).
5. Kěthābhā dhě bhābbāthā (Göz bebekleri kitabı). Mantık ve diyalektikle ilgilidir (Leipzig 1908).
6. Hěwatth hekhměthā (Hikmetin özü). Aristo felsefesine dair bir ansiklopedi olup büyük kısmı Gazzâlî’nin İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn adlı eserinden iktibas edilmiştir. Başlıca dört bölümden (mantık, fizik, metafizik, ahlâk-ekonomi-siyaset) oluşur (Ebü’l-Ferec, Târih, Budge’ın önsözü, I, 30; Sarton, II/2, s. 977).
7. Muḫtaṣar fî ʿilmi’n-nefsi’l-insânî (nşr. Paul Sbath, Kahire 1928).
8. Ausar razê (Kenzü’l-esrâr / Tefsîrü’l-Kitâbi’l-Muḳaddes / Horreum Mysterioum). Ahd-i Atîk ve Ahd-i Cedîd’in İbrânîce, Yunanca ve diğer dillerdeki metinler dikkate alınarak yapılmış tenkitli tefsirinden ibaret olup I. cildi yayımlanmıştır (Ebü’l-Ferec, Târih, Budge’ın önsözü, I, 33). Müellif Süryânîce yazdığı bu kitabın bir kısmını Arapça’ya çevirmiş ve çevirisine Kenzü’l-esrâr adını vermiştir.
9. Kěthābhā dhě zalge (Kitâbü’l-Eşrâ). İlâhiyat hakkında olan eser Arapça’ya çevrilmiştir (Sarton, II/2, s. 978).
10. Kěthābhā dh’ithiqon (Kitâbü’l-Aḫlâḳ). Bu eser de Arapça’ya tercüme edilmiştir (Sarton, II/2, s. 978).
11. Kěthābhā dhěyaunā (Kitâbü’l-Ḥamâme). Beden ve ruh terbiyesinden, kâmil insanların duyduğu mânevî huzurdan, kendisinin ruhanî tecrübelerinden, itikadî ve amelî yönden karşılaştığı güçlüklerden bahseden eserin büyük bölümü İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’den iktibas edilmiştir (nşr. Paul Bedjan, Le livre de la colombe, Paris 1898). Arent Jan Wensinck eseri Book of the Dove adıyla İngilizce’ye çevirmiştir (Leiden 1919). Kitabın bir kısmı Yûsuf Habîka tarafından Kitâbü’l-Ḥamâme adıyla (el-Meşriḳ, L/1 [Beyrut 1956], s. 21-66), daha sonra tamamı yine aynı adla Zekkâ İvâs tarafından (Bağdat 1974) Arapça’ya tercüme edilmiştir.
12. Kěthābhā dhě Thunnāye Meghahhekhāne. Mizahî hikâyeleri ihtiva eden eser, Kitâbü Defʿi’l-hem adıyla Arapça’ya çevrilmişse de günümüze intikal etmemiştir (İA, V/2, s. 802).
13. Kethabha Dhe-Menarath Kudhshe (Mâbedin çırağı). Eserde kilisenin temelini oluşturan on iki esas açıklanmaktadır.
14. Kethabha Dhe-Huddeye (Kitâbü’l-İşârât). Kilise hukukuyla ilgilidir.
İbnü’l-İbrî ayrıca İbn Sînâ’nın ʿUyûnü’l-ḥikme ile Kitâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât’ını, Esîrüddin el-Ebherî’nin Zübdetü’l-esrâr ile Tenzîlü’l-efkâr li-taʿdîli’l-esrâr’ını, Ahmed b. Muhammed el-Gāfikī’nin el-Edviyetü’l-müfrede’sini Süryânîce’ye çevirmiş, son kitabı Münteḫabü Kitâbi Câmiʿi’l-müfredât li-Aḥmed b. Muḥammed el-Ġāfiḳī adıyla ihtisar etmiştir. İbn Sînâ’nın el-Ḳānûn fi’ṭ-ṭıbb’ını da Süryânîce’ye çevirmeye başlamış, ancak tamamlayamamıştır (diğer eserleri için bk. Ebü’l-Ferec, Târih, Budge’ın önsözü, I, 29-34; Sarton, II/2, s. 975-979).
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-İbrî, Târîḫu’z-zamân (trc. İshak Ermele), Beyrut 1986, Jean-Maurice Fiey’in girişi, s. 1-11.
a.mlf. [Ebü’l-Ferec], Târih, E. A. Wallis Budge’ın önsözü, I, 1-66.
a.mlf., Târîhu muhtasari’d-düvel (trc. Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1941, tercüme edenin önsözü, s. 1-4.
Suter, Die Mathematiker, s. 154.
Browne, LHP, II, 469.
M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 194-199.
Brockelmann, GAL, I, 349; Suppl., I, 591.
a.mlf., “İbnü’l-İbrî”, İA, V/2, s. 861-862.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 39.
Sarton, Introduction, II/2, s. 975-979.
Aziz Suryal Atiya, A History of Eastern Christianity, London 1968, s. 204-208.
Reşîd Yûsuf Atâullah, Târîḫu’l-âdâbi’l-ʿArabiyye (nşr. Ali Necîb Atvî), Beyrut 1985, s. 44-45.
S. H. Griffith, “Disputes With Muslims in Syriac Christian Texts: From Patriarch John (d. 648) to Bar Hebraeus (d. 1286)”, Religionsgespräche in Mittelalter, Wiesbaden 1992, s. 269-273.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 32-34.
Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 153-154.
L. Şeyho, “Grigoryus Ebü’l-Ferec el-maʿrûf bi’bni’l-ʿİbrî”, el-Meşriḳ, VII, Beyrut 1898, s. 289-295, 365-370, 413-418, 449-453, 505-510, 555-561, 605-612.
J. B. Segal, “Ibn al-ʿIbrī”, EI2 (İng.), III, 804-805.
Eliyahu Ashtor, “Bar Hebraeus”, EJd., IV, 222.
Yûsuf Rahimlû, “İbn ʿİbrî”, DMBİ, IV, 207-210.
Herman G. B. Teule, “Ebn al-ʿEbrī”, EIr., VIII, 13-15.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 92-94 numaralı sayfalarda yer almıştır.