İBNÜ’l-KATT‘ es-SIKILLÎ

10 Safer 433’te (9 Ekim 1041) Sicilya’da doğdu. Aslen Temîm kabilesine mensuptur. Babası dil ve lugat âlimi, dedesi ise şairdi. İbnü’l-Kattâ‘, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra dil ve edebiyat âlimi İbnü’l-Birr Muhammed b. Ali b. Hasan et-Temîmî gibi Sicilya’nın ileri gelen âlimlerinden öğrenim gördü. 500 (1106) yılında Sicilya adası Franklar (Normanlar) tarafından işgal edilince Mısır’a gitti ve orada saygıyla karşılandı. Başta Fâtımî Halifesi Âmir-Biahkâmillâh’ın vezir ve kumandanı Efdal b. Bedr el-Cemâlî’nin oğlu olmak üzere ileri gelenlerin çocuklarına ders verdi. İsmâil b. Hammâd el-Cevherî’nin Tâcü’l-luġa (Ṣıḥâḥu’l-luġa) adlı sözlüğünü isnadıyla ve bütün incelikleriyle rivayet edip okutarak eserin yayılmasını sağladı. Bu sayede Mısır’da tanınıp haklı bir şöhrete kavuştu. Safer 515’te (Nisan-Mayıs 1121) Fustat’ta vefat etti ve İmam Şâfiî’nin kabrinin yakınına defnedildi.

İbnü’l-Kattâ‘, Sicilya ve Mısır’da özellikle nahiv ve lugat alanında dönemin önde gelen âlimlerindendi. Aynı zamanda şair olup kaynaklarda şiirlerinden örnekler yer almaktadır. İbn Berrî, Ebü’l-Berekât Muhammed b. Hamza, Ebü’l-Hasan Hibetullah b. Ali b. Hasan, Ebü’l-Berekât Esed b. Ali b. Ma‘mer el-Hasenî en-Nahvî, Ali b. Abdülcebbâr b. Selâme el-Hindî el-Lugavî gibi âlimler onun öğrencileri arasında yer alır.

Eserleri. 1. Tehẕîbü’l-Efʿâl. İbnü’l-Kūtıyye’nin el-Efʿâl adlı eserinin güç meselelerini açıklayıp eksik bırakılanları tamamlamak suretiyle ve farklı bir sistemle düzenleyerek meydana getirdiği fiiller sözlüğüdür. Fiiller ilk harflerine, vezin ve kalıp esasına göre dizilmiştir. Eser, Abdullah el-İmâdî ve Zeynelâbidîn el-Mûsevî tarafından Sâlim Krankâvî’nin hazırladığı ayrıntılı indeksle birlikte el-Efʿâl adıyla yayımlanmıştır (I-III, Haydarâbâd-Dekken 1360-1364/1941-1945).

2. Mecmûʿ min şiʿri’l-Mütenebbî ve ġavâmiżuhû. Mütenebbî’nin, Hamdânî Hükümdarı Seyfüddevle hakkında söylediği bazı beyitlerine dair kısa açıklamalar içeren eseri Unberto Rizzitano neşretmiş (bk. bibl.), bu neşri görmediği anlaşılan Muhsin Gayyâz da risâleyi “Şerḥu’l-müşkil min şiʿri’l-Mütenebbî” adıyla tekrar yayımlamıştır (el-Mevrid, sy. 3 [Bağdad 1977], s. 237-260). Eserde otuz beş beyit ve iki kıtanın şerhi yer almaktadır. Ukberî, Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî’de söz konusu beyitleri İbnü’l-Kattâ‘dan naklederek açıklamıştır. Muhsin Gayyâz, Ukberî’nin Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî’sinde dağınık olarak yer alan İbnü’l-Kattâ‘a ait altmış yedi beytin şerhini de neşrin sonuna eklemiştir.

3. ed-Dürretü’l-ḫaṭîre fi’l-muḫtâr min şuʿarâʾi’l-cezîre (el-Cevheretü’l-ḫaṭîre). Eserde Sicilya adasında yaşayan 170 şairin biyografisi ve bu şairlere ait 20.000 beyit yer alır. ed-Dürretü’l-ḫaṭîre’nin bir özeti Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (DMBİ, IV, 479). Eser Rizzitano (baskı yeri yok, 1958) ve Beşîr el-Bekkûş (Beyrut 1995) tarafından neşredilmiştir.

4. Ebniyetü’l-esmâʾ ve’l-efʿâl ve’l-meṣâdir. Ahmed Muhammed Abdüddâim eseri Câmiatü’l-Kahire külliyyetü dâri’l-ulûm’da doktora tezi olarak tahkik edip incelemiştir (Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, IV, 65).

5. Ḥâşiye (Ḥavâşin) ʿalâ Kitâbi’ṣ-Ṣıḥâḥ. Müellifin Ebû Bekir es-Sıkıllî’den rivayet ederek Ṣıḥâḥu’l-luġa üzerine yaptığı bu hâşiye, İbn Berrî’nin Ṣıḥâḥu’l-luġa için yazdığı hâşiyesinin ana kaynağıdır.

6. Ferâʾidü’ş-şüẕûr ve ḳalâʾidü’n-nüḥûr. Şiir mecmuası olan risâle yayımlanmıştır (el-Mecmûʿ, Bağdad 1977, s. 83-99).

7. el-Bâriʿ fî ʿilmi’l-ʿarûż (nşr. Ahmed Muhammed Abdüddâim, Kahire 1982; Mekke 1405/1985).

8. İḫtiṣârü’z-ziḥâf. el-Bâriʿ fî ʿilmi’l-ʿarûż adlı eserin hâtimesinin tekrarı olup yayımlanmıştır (el-Mecmûʿ, s. 100-102).

9. eş-Şâfiʿ fî (ʿilmi)’l-ḳavâfî (nşr. Ahmed M. Abdüddâim, el-Mecmûʿ, s. 45-83).

10. Muḫtaṣar fî mühmelâti’d-devâʾir elletî ehmeletha’l-ʿArab. Aruzla ilgili bu risâlenin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (DMBİ, IV, 479).

11. Münteḫabât. İbnü’l-Kattâ‘ın değişik eserlerinden seçilen bazı bölümler olup Eugenio Griffini tarafından Nuovi testi arabe içinde yayımlanmıştır (Palermo 1910, I, 364-448).

12. Şerḥu ebyâti’l-muʿâyât. Aruza dair bir risâledir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 540).

İbnü’l-Kattâ‘ın, İbn Dürüsteveyh’in el-Ḥay ve’l-meyyit adlı eserine yazdığı tekmile ve Sâhib b. Abbâd’ın Kitâbü’l-Aḥcâr’ına yazdığı hâşiyeden başka kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ẕikru Târîḫi Ṣıḳılliyye, Şerḥu’l-Ems̱ile, Lümeḥu’l-mülaḥ fî şuʿarâʾi’l-Endelüs, el-Müleḥu’l-ʿaṣriyye, el-Eṣvât, Kitâbü’s-Seyf, eṭ-Ṭıvâl ve esmâʾühüm ve ṣıfâtühüm, el-Ḳıṣâr ve esmâʾühüm ve ṣıfâtühüm, el-Keşf ʿan mesâviʾi’l-ḫamr, en-Nikâḥ, el-Meşyü ve’s-seyr.

BİBLİYOGRAFYA

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XII, 279-283.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 236-239.
İbn Hallikân, Vefeyât, III, 322-324.
Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 213.
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, IV, 44.
Fîrûzâbâdî, el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Küveyt 1407/1987, s. 149-150.
İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, Beyrut 1390/1971, IV, 209.
Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 153.
a.mlf., Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 532-533.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 133, 297, 344, 739; II, 1023, 1072, 1103, 1429, 1459, 1817.
Mehmed Zihni Efendi, Kitâbü’t-Terâcim, İstanbul 1304/1887, s. 118.
Brockelmann, GAL, I, 375; Suppl., I, 540.
Hüseyin Hasan, Aʿlâmü Temîm, Beyrut 1980, s. 403-404.
Ahmed Abdülgafûr Attâr, Muḳaddimetü’ṣ-Ṣıḥâḥ, Kahire 1402/1982, s. 161.
Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, V, 122.
Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 215.
Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref, “İbnü’l-Ḳaṭṭâʿ es-Saʿdî eṣ-Ṣıḳıllî”, es-Sicillü’l-ʿilmî li-nedveti’l-Endelüs (haz. Abdullah b. Ali ez-Zeydân v.dğr.), Riyad 1417/1996, IV, 63-97.
Umberto Rizzitano, “Un Commento di Ibn Al-Qaṭṭaʿ il siciliano”, RSO, XXX (1955), s. 207-227.
a.mlf., “Ibn al-Ḳaṭṭāʿ”, EI² (İng.), III, 818-819.
Muhammed Mehdî Müezzin-i Câmî, “İbn Ḳaṭṭâʿ”, DMBİ, IV, 476-479.
Abdülkerim Özaydın, “Âmir-Biahkâmillâh”, DİA, III, 68.
a.mlf., “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”, a.e., X, 452.
Hulûsi Kılıç, “Cevherî, İsmâil b. Hammâd”, a.e., VII, 459.