İBNÜ’z-ZEMLEKÂNÎ Ebü’l-Meâlî Kemâlüddîn Muhammed b. Alî b. Abdilvâhid el-Ensârî ed-Dımaşkī (ö. 727/1327) Şâfiî fakihi ve kādılkudât.
Müellif: Hacı Mehmet Günay
667 (veya 666) yılı Şevval ayında (Haziran 1269 veya 1268) Dımaşk’ta doğdu. Büyük dedesi Abdülkerîm, Dımaşk yakınlarındaki Gota’ya bağlı Zemlekâ (Zemlekân, Zimlikân) köyünde hatiplik yaptığından dedesi İbn Hatîb Zemlekân, kendisi de İbnü’z-Zemlekânî lakabıyla, ayrıca sahâbî Ebû Dücâne Simâk b. Haraşe el-Ensârî’nin soyundan geldiği için Simâkî nisbesiyle anılır. Dinî ilimlerle ilgili birçok temel metni ezberledikten sonra Tâceddin İbn Firkâh el-Fezârî’den fıkıh, Bahâeddin İbnü’z-Zekî ve Safiyyüddin el-Urmevî’den usul, Bedreddin İbn Mâlik’ten sarf ve nahiv, Bedreddin İbnü’l-Muhaddis ve Necmeddin İbnü’l-Busays’tan hat dersleri aldı. Ebü’l-Ganâim İbn Allân, Fahreddin İbnü’l-Buhârî, İbnü’l-Vâsıtî, İbnü’l-Kavvâs, İbnü’l-Mücâvir gibi muhaddislerden hadis dinledi; mantık ve cedel ilminde derinleşti. On dokuz yaşında iken ders okutmaya, ardından da fetva vermeye başladı. Dımaşk’ta el-Âdiliyyetü’s-Suğrâ, Türbetü Ümmi’s-Sâlih, eş-Şâmiyyetü’l-Berrâniyye, ez-Zâhiriyyetü’l-Cevvâniyye gibi medreselerde müderrislik yaptı. 716 (1316) yılında Dârü’l-hadîsi’l-Eşrefiyye’nin meşihatlığına getirildi ve burada tefsir, hadis ve fıkıh dersleri okutmaya başladıysa da bu görevi ancak on beş gün sürdü. Öğrencileri arasında Selâhaddin Halîl b. Keykeldî el-Alâî ve Fahreddin Muhammed b. Ali el-Mısrî gibi âlimler vardır.
İlmî faaliyetlerinin yanı sıra idarî ve kazâî görevlerde de bulunan İbnü’z-Zemlekânî bir süre Dîvân-ı İnşâ’da kâtiplik yaptı, Hazine nâzırlığı ve beytülmâl vekâletini ve Şam nâibi Cemâleddin el-Efram’ın divan nâzırlığını yürüttü. 707’de (1307) bir müddet Dımaşk’taki Bîmâristânü’n-Nûrî’nin yöneticiliğini üstlendi. Ömrünün sonuna doğru Halep kādılkudâtlığına (bazı kaynaklara göre kadılığına) tayin edildi (724/1324) ve bu görev sebebiyle üç yıl kadar Halep’te kaldı. Bu sırada Sultâniyye, Seyfiyye, Asrûniyye ve Esediyye medreselerinde ders verdi. 727 Şâban ayında (Haziran-Temmuz 1327) Hanefî fakihi ve Dımaşk kadısı Sadreddin Ali b. Ebü’l-Kāsım el-Basrî vefat edince el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun tarafından kendisine Dımaşk kadılığı verilmek üzere Mısır’a davet edilen İbnü’z-Zemlekânî yolculuğu sırasında Bilbîs’te vefat etti (16 Ramazan 727 / 5 Ağustos 1327). Cenazesi Kahire’ye götürülerek Karâfe Kabristanı’nda İmam Şâfiî’nin türbesine yakın bir yere defnedildi. Onun aynı zamanda çok iyi bir hattat olduğu rivayet edilir.
İbnü’z-Zemlekânî, döneminde Şâfiî mezhebinin otoritesi kabul edilmiş, ders verme, fetva ve münazara konusunda başvuru mercii olmuştur. Onu son müctehidlerden sayan öğrencisi Zehebî kendisi için “asrın âlimi” tabirini kullanmış (el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ, s. 247), çağdaşı Safedî de benzeri ifadelere yer vermiştir (Aʿyânü’l-ʿaṣr, III, 81). Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbnü’z-Zemlekânî’yi Şam bölgesinde Şâfiîler’in öğretim, fetva ve cedelde imamı olarak tanıttıktan sonra özellikle ders verme gayreti, tarzı ve üslûbundan övgüyle söz etmiştir. Eş‘arî kelâmını da iyi bilen ve güçlü bir münazaracı olarak tanınan İbnü’z-Zemlekânî’nin, Takıyyüddin İbn Teymiyye ve Sadreddin İbnü’l-Vekîl ile çeşitli konulardaki tartışmaları nakledilmekte (İbnü’d-Devâdârî, IX, 133-135), kaynaklar İbn Teymiyye ile olan çekişmesinin husumet derecesinde olduğunu yazmaktadır (İbn Kesîr, XIV, 132).
Bazı görüşleri ve fetvaları kaynaklarda zikredilen İbnü’z-Zemlekânî’nin (Sübkî, IX, 201-206; Safedî, el-Vâfî, IV, 220-221) aynı zamanda iyi bir şair olduğu belirtilmekte, çeşitli beyit ve kasidelerine yer verilmektedir. Cemâleddin İbn Nübâte el-Mısrî onun için bir kaside yazmış, bu kasideye başka şairler tarafından birçok nazîre kaleme alınmıştır (Safedî, el-Vâfî, IV, 219-220; Kütübî, IV, 11; İbn Nübâte el-Mısrî, s. 405-407; Sübkî, IX, 193-200).
Eserleri. 1. ʿUcâletü’r-râkib fî ẕikri eş-refi’l-menâḳıb (nşr. Hayrullah eş-Şerîf, Dımaşk 1414/1993). Hz. Peygamber’in faziletlerine dairdir. Ziriklî bu eserin daha önce basılmış olduğunu söylemekteyse de yer ve baskı tarihi vermemektedir.
2. Taḥḳīḳu’l-evlâ min ehli’r-refîḳi’l-aʿlâ fî tefâḍıli ehli’l-ʿulûm ve’l-aʿlâ (Brockelmann, GAL, II, 85). Bazı kaynaklarda Fażlü’l-melek ʿale’l-beşer adıyla kaydedilen eser de bu kitap olmalıdır.
3. el-Burhânü’l-kâşif ʿan iʿcâzi’l-Ḳurʾân (nşr. Ahmed Matlûb – Hatice el-Hadîsî, Bağdat 1974).
4. Mevlidü’n-nebî (a.g.e., a.y.).
İbnü’z-Zemlekânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürretü’l-muḍıyye fi’r-red ʿalâ İbn Teymiyye (Kâtib Çelebi’nin bu isimle kaydettiği risâlenin adı klasik kaynaklarda er-Red ʿalâ İbn Teymiyye fî mesʾeleti’ṭ-ṭalâḳ şeklinde geçmektedir), el-ʿAmelü’l-maḳbûl fî ziyâreti’r-Resûl (er-Red ʿalâ İbn Teymiyye fî mesʾeleti’z-ziyâre), Şerḥu Fuṣûṣi’l-ḥikem li’ş-Şeyḫi’l-ekber, el-Minhâc fî taʿlîḳāti’l-îlâc fî ʿilmi’l-Bâh, Vefeyâtü’l-aʿyân fi’t-târîḫ ve’t-terâcim, Uṣûlü’l-fıḳh, el-Fetâvâ, Şerḥu ʿUmdeti’l-aḥkâm. Müellif ayrıca Nevevî’nin el-Minhâc’ı ile Abdülhak el-İşbîlî’nin el-Aḥkâmü’ṣ-ṣuġrâ’sını şerhetmeye ve el-Ümm’ü düzenlemeye başlamış, fakat bu eserleri tamamlayamamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân (Cündî), III, 168.
İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 507.
İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-dürer, IX, 30, 133-135.
Zehebî, el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ bi’l-muḥaddis̱în (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, s. 246-247.
a.mlf., Muʿcemü şüyûḫi’ẕ-Ẕehebî (nşr. Rûhiyye Abdurrahman es-Süyûfî), Beyrut 1410/1990, s. 540.
Safedî, el-Vâfî, IV, 214-221.
a.mlf., Aʿyânü’l-ʿaṣr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1410/1990, III, 80-87.
Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 263-264; III, 24, 79, 315-316, 438; IV, 7-11.
İbn Nübâte el-Mısrî, Dîvân, Beyrut, ts. (Mektebetü’d-dirâsâti’l-edebiyye), s. 405-407.
Sübkî, Ṭabaḳāt, III, 373; V, 258; VIII, 316; IX, 190-206.
İsnevî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1987, I, 310-311.
İbn Kesîr, el-Bidâye, XIV, 131-132.
İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 291-293.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine (nşr. Muhammed Seyyid Câdelhak), Kahire 1385/1966, IV, 192-194.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, IX, 195-196.
Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Dımaşk 1367/1948, I, 31-33, 194-195.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 744; II, 1262, 1877.
Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 212-213.
Fihristü’l-Kütübḫâneti’l-Ḫidîviyye, VII, 659.
Brockelmann, GAL, II, 84-85; Suppl., II, 76.
Kehhâle, el-Münteḫab min maḫṭûṭâti’l-Medîneti’l-münevvere, Dımaşk 1393/1973, s. 7.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 284.
Ali Refîî, “İbn Zemlekânî”, DMBİ, III, 627-628.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 242-243 numaralı sayfalarda yer almıştır.