KĀLÎ Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım b. Ayzûn el-Kālî el-Bağdâdî (ö. 356/967) Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Müellif: Hüseyin Elmalı
288 (901) yılında Malazgirt’te doğdu. Dördüncü ceddi Süleyman (Selman), Halife Abdülmelik b. Mervân’ın âzatlısı idi. Kālî 303’te (915-16) gittiği Musul’da Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’nin öğrencisi oldu. İki yıl sonra Kālîkālâ (Hasankale/Erzurum) halkından bir grupla birlikte Bağdat’a gitti. Halkın onlara gösterdiği itibarı görerek Kālî nisbesini aldı.
Hayatının yirmi üç yılını geçirdiği Bağdat’ta dinî ilimleri İbn Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Ebû Muhammed Yahyâ b. Muhammed, İbn Mücâhid, Ebû Ömer el-Kādî’den; dil, edebiyat ve ahbârı İbn Düreyd, Niftaveyh, İbnü’s-Serrâc, Zeccâc ve İbn Dürüsteveyh gibi âlimlerden okudu. Sâmerrâ’da Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’nin derslerine devam etti. Şiir, siyer, ensâb, eyyâmü’l-Arab, özellikle lugat ve nahiv âlimlerinin biyografisi konularında geniş bilgiye sahip olan Kālî, Irak’ta lâyık olduğu ilgiyi göremeyince 328 (939-40) yılında Endülüs’e gitmek üzere Bağdat’tan ayrıldı. Yol boyunca uğradığı şehirlerde törenlerle karşılandı. Bir müddet Kayrevan’da kaldıktan sonra 330’da (942) Kurtuba’ya (Córdoba) ulaştı. Halife Nâsır-Lidînillâh III. Abdurrahman ile oğlu Hakem onu törenle karşıladılar. Kālî, Halife Nâsır’ı övdüğü ve Endülüs yolculuğundan bahsettiği kasidesini bu vesileyle inşad etmiş olmalıdır. Endülüs’te öğrenci yetiştirme ve eser yazma hususunda II. Hakem’den destek gören Kālî önemli heyetlerin başına getirilmiş, kendisine danışılan saygın bir âlim olmuş, ulemâ çevresinde bir otorite kabul edilmiştir. Kālî, Endülüs’te Ebû Bekir Muhammed b. Hasan ez-Zübeydî, İbnü’s-Sannâ‘ Abdullah b. Asbağ, Muhammed b. İbrâhim el-Kureşî, Ebû Eyyûb Süleyman b. Halef, Ebû Nasr Hârûn b. Mûsâ gibi birçok öğrenci yetiştirdi. Öğrencileri arasında önemli devlet görevlerinde bulunmuş simalar da vardır. Brockelmann, Kurtuba’da vefat eden Kālî’nin beraberinde götürdüğü zengin kütüphanesiyle çok sayıda divanı ve edebî eseri Endülüs ilim muhitine tanıttığını söyler ve onu edebiyat ilmini Endülüs’e götüren ilk kişi olarak anar (GAL [Ar.], II, 277; Kālî’nin tanıttığı eserler için bk. H. İbrâhim el-Kebîsî, XXV [1984], s. 241-245).
Eserleri. 1. el-Emâlî. Dil ve edebiyata dair çeşitli konuları içeren eser, Kālî’nin Kurtuba ve Zehrâ’da verdiği ders notlarından meydana gelmiştir (Bulak 1324). el-Emâlî, Kālî tarafından yazılan zeyli ile nâdir kelime ve ifadelere dair en-Nevâdir’i ve Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin el-Emâlî’deki hatalara dair et-Tenbîh adlı eseriyle birlikte birçok defa basılmıştır (DİA, XI, 72).
2. el-Bâriʿ fi’l-luġa. Endülüs’te yazılan ilk sözlüktür. Bazı harflerin sıralanışı farklı olmakla birlikte Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’da uyguladığı mahreç sistemine göre düzenlenmiş ve Halife Hakem’e sunulmuştur. Toplam 5000 varaklık bir hacme sahip olan eserin zamanımıza ulaşan iki cüzünü Hâşim et-Ta‘‘ân neşretmiştir (Bağdad 1975; bk. Abdülalî el-Vedgīrî, s. 277-328).
3. el-Maḳṣûr ve’l-memdûd. Yine mahreç esasına göre dizilmiş maksûr ve memdûd isimler sözlüğü olan eseri Ahmed Abdülmecîd Herîdî yüksek lisans tezi olarak tahkik etmiş (1972, Câmiatü’l-Kāhire), daha sonra da yayımlamıştır (MMMA, XX [1974], s. 49-130).
4. Kitâbü Efʿalü min keẕâ. İsm-i tafdîl kalıbındaki (أفعل من) Arap atasözlerinin toplandığı ve 123 konuda 360 meselin yer aldığı eseri Muhammed Fâzıl İbn Âşûr neşretmiştir (Tunus 1972).
5. Kitâbü’ṣ-Ṣıla (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 756).
Kālî’nin diğer eserleri de şunlardır: el-İbil ve nitâcühâ ve cemîʿu aḥvâlihâ, Tefsîrü’l-Ḳaṣâʾidi’l-Muʿallaḳāt ve iʿrâbühâ ve meʿânîhâ, Ḥula’l-insân (Ḫalḳu’l-insân), el-Ḫayl ve ṣıfâtühâ, Faʿaltü ve efʿaltü, Fihrist Ebî ʿAlî ve aḫbâruh ve tesmiyetü kütübihî ve tevâlîfih, Luġa mecmûʿa, Maḳātilü’l-fürsân (Abdülalî el-Vedgīrî, s. 161-169). Hâşim Abdülvehhâb Yâgī, Ebû ʿAlî el-Ḳālî el-luġavî el-edîb adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1956, Câmiatü’l-Kāhire kısmü külliyyetü’l-âdâb).
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1984, s. 185-188.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, VII, 25-33.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 239-244.
İbn Hallikân, Vefeyât, I, 226-228.
Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, III, 70-75.
Brockelmann, GAL (Ar.), II, 277-279.
J. A. Haywood, Arabic Lexicography, Leiden 1960, s. 56-60.
Albîr Habîb Mutlak, el-Ḥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 187-234.
Hüseyin Nassâr, el-Muʿcemü’l-ʿArabî: Neşʾetühû ve teṭavvürüh, Kahire 1968, s. 313-331.
Ömer ed-Dekkāk, Ebû ʿAlî el-Ḳālî ve menhecühû fi’l-baḥs̱ ve’t-teʾlîf, Halep 1977.
a.mlf., “Râʾidü’t-teʾlîfi’l-muʿcemî fi’l-Endelüs Ebû ʿAlî el-Ḳālî”, et-Türâs̱ü’l-ʿArabî, Dımaşk 1982, III, 130-144.
Abdülalî el-Vedgīrî, Ebû ʿAlî el-Ḳālî ve es̱eruhû fi’d-dirâsâti’l-luġaviyye ve’l-edebiyye bi’l-Endelüs, Rabat 1403/1983, tür.yer.
H. İbrâhim el-Kebîsî, “Ebû ʿAlî ve es̱eruhû fi’l-fikri’l-Endelüsî”, el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, XXV, Bağdad 1984, s. 223-260.
R. Sellheim, “Ebû ʿAlî”, MMLA, LIX (1986), s. 31-48.
a.mlf., “al-Ḳālī”, EI2 (İng.), IV, 501-502.
M. Cevâd en-Nûrî, “el-Bâriʿ fi’l-luġa li-Ebî ʿAlî el-Ḳālî”, el-Lisânü’l-ʿArabî, XXXVIII, Rabat 1994, s. 113-136.
Moh. Ben Cheneb, “Kālî”, İA, VI, 133-134.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 259-260 numaralı sayfalarda yer almıştır.