KARATEGİN

Karategin bölgesi, Amuderya’nın Tacikistan sınırları içindeki başlangıç kollarından Kızılsu (Vahş, Surhab) havzasında yer alır. İlk İslâm coğrafyacıları burayı Râşt diye adlandırmıştır (İbnü’l-Fakīh, s. 324; İbn Hurdâzbih, s. 34, 211; İbn Rüste, s. 92, 290). Dağlar arasında yer alan bölgenin merkezi Germ’dir. Burası İslâm ordularının uç şehri haline gelince Türk akınlarına karşı Fazl b. Yahyâ el-Bermekî tarafından şehrin çevresi VIII. yüzyılda bir setle çevrilmişti (İbnü’l-Fakīh, s. 324 vd.; İbn Hurdâzbih, s. 34). Horasan’ın doğu sınırı olarak gösterilen, Tirmiz’e 80 fersah mesafedeki Germ şehrinin XIII. yüzyıla kadar fazla bir önem taşımadığı Yâkūt el-Hamevî’nin önceki bilgileri tekrar etmesinden anlaşılmaktadır (Muʿcemü’l-büldân, II, 733). Karategin, zaman zaman bölgenin biraz aşağısında bulunan Kumîz (Kumâz) bölgesiyle karıştırılmıştır (İA, VI, 338).

Abbâsîler döneminde 337 (948-49) yılında Ca‘fer b. Şemânîkū, Râşt emîri diye gösterilir (Gerdizî, s. 157). Timurlular dönemi tarihçilerinden bazıları bölgenin adını Kayırtegin şeklinde kaydeder. Mahmûd b. Velî’nin Baḥrü’l-esrâr’ında (MS. India Office, Ethe, cat., nr. 575, vr. 277^a) 1045’te (1635-36) putperest Kırgızlar’dan 12.000 ailenin Karategin’den geçerek Hisar’a gittiği belirtilmektedir. Karategin, Timurlular’ın ardından Çağataylılar, daha sonra Orta Asya hanlıkları arasında zaman zaman el değiştirdi. XIX. yüzyıl başlarında Karateginliler, Hokand hanlarından (veya Fergana Hanlığı) Âlim Han’ın ordusunun önemli bir kısmını teşkil ediyordu. Bölge Hokand Hanı Muhammed Ali Han devrinde ordu kumandanı Hak-kuli tarafından 1834’te tamamen hâkimiyet altına alındı. Ancak Karategin Emîri Muzaffer Han (Muzaffer Şah) bir anlaşmazlık sonucu isyan edince Hokand hâkimi Malla Han 1858’de Karategin’e saldırdı. Hisar 1869’da Buhara emîrine teslim olmak zorunda kalınca Karategin de işgal edildi ve Muzaffer Han esir alınarak Buhara’ya götürüldü. Rus ordusundan K. P. von Kauffman’ın hakemliğiyle Buhara ile Hokand arasında anlaşma sağlandı ve Muzaffer Han tekrar emirliğine kavuştu. Ancak onun ölümünün ardından Karategin siyasî bakımdan Buhara Emirliği’ne bağlanmakla beraber ekonomik yönden Hokand nüfuzu altında idi. Fergana ile Karategin arasında süren siyasî mücadele, Rus işgaliyle birlikte gelen M. D. Skobelev ve emîrin diğer kardeşi Sûfî Han arasında yapılan anlaşma ile Küçük Karamuk-Su vadisindeki sırtlar iki bölgenin (Fergana ve Karategin) sınırları olarak belirlenince sona erdi (1876). Karategin 1878’de Buhara Emirliği hâkimiyeti altına alındı (Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, s. 85). 1895’ten sonra Karategin Rus işgaline uğradı. Karategin Emîri Fudayl Mahdum 1921’de Basmacı Hareketi’ne katılınca Ruslar Germ Kalesi’ne saldırdı ve buradaki mücadele 1923’e kadar sürdü. Basmacılar’ın çekilmesiyle Ruslar 1923’te Germ’e hücum edince Fudayl yenildi ve şehir Ruslar’ın eline geçti (a.mlf., Basmacılar, s. 239). 12 Nisan 1929 tarihinde Karategin Beyi Fudayl öncülüğünde Humba Kalesi’nde yeni bir Basmacı direnişi başladı. Sovyet yönetimine son verilip yerli işbirlikçiler öldürüldü. Rusya’nın çekilmesinden sonra bölge Tacikistan sınırları içinde kaldı. Bugün halkını Kırgızlar, Tacikler ve Özbekler’in oluşturduğu Karategin’in yüzölçümü 10.792 km²’dir. V. Oşanin ve diğer Avrupalı seyyahlar XIX. yüzyılın sonlarında Karategin’i köşkleri, verimli meyve bahçeleriyle tanımlamaktadır. Yöre halkı çalışmak için zaman zaman Fergana’ya giderdi. Kırgızlar’ın XIX. yüzyıldan XX. yüzyıla kalan, kültürel, millî ve siyasî fikir adamlarından ve ozanlarından sayılan Moldo Niyaz, Karategin Medresesi’nde eğitim görmüştür (Güngör, s. 75).

BİBLİYOGRAFYA :

İbnü’l-Fakīh, Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Büldân (nşr. M. J. de Goeje), Leiden 1886, s. 324 vd.; İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, s. 34, 211; İbn Rüste, el-Aʿlâḳu’n-nefîse, s. 92, 290; İstahrî, Mesâlik (de Goeje), s. 340; İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż, s. 459, 503, 519; Ḥudûdü’l-ʿâlem (Sütûde), s. 120; Gerdîzî, Zeynü’l-aḫbâr (nşr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347 hş., s. 83, 152, 157, 169; Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 733; Bâbür, Vekāyi‘ (Arat), s. 34, 35, 67, 73, 85; Mirza Haydar Dughlat, Târîḫ-i Reşîdî (trc. E. D. Ross, nşr. N. Elias), Delhi 1986, s. 145, 241; Mahmûd b. Velî, Baḥrü’l-esrâr, India Office Library, Ms., nr. 575, vr. 277^a; A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul 1981, bk. İndeks; Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara 1995, s. 85, 91; a.mlf., Basmacılar, Ankara 1997, s. 164, 177, 239; Ebubekir Güngör, Çarlık Döneminde Türkistan’da Fikir Akımları (yüksek lisans tezi, 2008), Bişkek Kırgız-Türk Manas Üniversitesi, tür.yer.; W. Barthold, “Karategin”, İA, VI, 338-339; B. Spuler, “Karatigin”, EI² (İng.), IV, 631-632.