Hânedana adını veren Mervân b. Yûnus el-Cillîkī, Portekiz’in kuzeyinden gelip Mâride’ye (Mérida) yerleşen müvelled (İspanyol asıllı) bir aileye mensuptur. Endülüs Emevî hükümdarlarından II. Abdurrahman zamanında Mâride valisi olan Mervân b. Yûnus Emevî Devleti ile iyi ilişkiler kurdu. Berberî asıllı Mahmûd b. Abdülcebbâr ile İspanyol asıllı Süleyman b. Martin’in çıkardığı bir isyan sırasında öldürüldü ve yerine oğlu Abdurrahman el-Cillîkī geçti (213/828). İktidarını uzun yıllar sürdürmeyi başaran Abdurrahman, 254’te (868) Endülüs Emîri I. Muhammed’e isyan edip bağımsız hareket etmeye kalkışınca Mâride Endülüs Emevî kuvvetleri tarafından kuşatılıp ele geçirildi. Abdurrahman ve ailesi Kurtuba’ya (Córdoba) götürüldü. 261’de (875) oradan kaçarak taraftarlarıyla beraber Mâride’nin güneydoğusundaki Kal‘atü’l-haneş’e (Alange) sığınan Abdurrahman bir süre kuşatıldıktan sonra teslim olmak zorunda kaldı. Bu olayın ardından küçük bir yerleşim merkezi olan Batalyevs’te (Badajoz) ikamete mecbur edildi. Birkaç ay sonra Batalyevs’i tahkim edip yeniden isyan teşebbüsünde bulundu. Endülüs Emevî kuvvetleri üzerine gelince Kerker (Cárcar) Kalesi’ne sığındı. Burada bir başka âsi müvelled lider Sa‘dûn b. Âmir es-Sürunbâkî ile Asturias-Leon Kralı III. Alfonso’nun desteğini alarak Emevî ordusunu bozguna uğratmayı başardı. Ordu kumandanı Hâşim b. Abdülazîz esir alınıp III. Alfonso’ya gönderildi. Batalyevs’te hâkimiyet kuran Abdurrahman, 263’te (877) Endülüs Emevî veliahdı Münzir’in saldırıları karşısında Asturias Krallığı’na sığındı. 271 (884-85) yılında tekrar Batalyevs’e dönüp Endülüs Emevî birlikleriyle mücadeleye başladı ve Endülüs Emevî emîrlerinin zaafından istifade ederek hâkimiyet sahasını genişletti.
Endülüs Emevî Emîri I. Muhammed, Abdurrahman’ın Leble (Niebla), Ukşûnube (Ossónoba) ve Bâce’ye (Beja) saldırıp İşbîliye (Sevilla) sınırlarına dayanması üzerine bazı şartlar dahilinde Batalyevs’te hüküm sürmesine izin verdi. Abdurrahman b. Mervân, Endülüs Emevî emîrleri Münzir (886-888) ve Abdullah b. Muhammed b. Abdurrahman (888-912) döneminde de onlara tâbi olarak hüküm sürdü. Berberî asıllı bir âsi olan Muhammed b. Tâkīt el-Masmûdî ile savaşırken Endülüs Emevî kuvvetleri kendisine yardımcı oldu.
Yaptırdığı cami, saray ve bahçelerle Batalyevs’i güzel bir şehir haline getiren Abdurrahman’ın ölüm tarihi bilinmemektedir. Yerine geçen oğlu Mervân iki ay kadar hânedanın başında kaldıktan sonra vefat edince torunu Abdullah Batalyevs’te idareyi ele aldı. Bâce hâkimi Saîd b. Mâlik, Yahyâ b. Bekir ve İbn Ufeyr gibi mahallî idarecilerle bölgedeki müvelled hareketinin liderliği için mücadele eden Abdullah’ın 311’de (923) öldürülmesi üzerine yerine oğlu Abdurrahman geçti. Endülüs Emevî Halifesi III. Abdurrahman 317’de (929) Batalyevs’i kuşattı ve ertesi yıl şehri ele geçirdi. Abdurrahman b. Abdullah el-Mervânî ailesiyle birlikte Kurtuba’ya götürüldü, yerine merkezden yeni bir vali tayin edildi. Böylece Mervânîler hânedanı sona ermiş oldu.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Kūtıyye, Târîḫu iftitâḥi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, s. 100-102; İbn Hayyân, el-Muḳtebes, II, 622-623, 630; a.e. (nşr. İsmâil el-Arabî), Rabat 1990, III, 32-33, 75; a.e. V (nşr. P. Chalmeta Gendrón – F. Corriente), Madrid 1976, s. 64, 67-70, 76-79, 121, 161-162, 179; Bekrî, el-Mesâlik, II, 906-907; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VII, 288-289, 306, 310-311, 416, 420; İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, II, 102-103, 105, 135, 185, 202; İbnü’l-Hatîb, Aʿmâlü’l-aʿlâm (nşr. E. Lévi-Provençal), Beyrut 1956, s. 22-23; İbn Haldûn, el-ʿİber, IV, 133-134; Himyerî, er-Ravżü’l-miʿṭâr, s. 93; F. Codera, “Los Benimeruán en Mérida y Badajoz”, Estudios críticos de historia árabe-española, Zaragoza-Madrid 1903-17, IX, 48 vd.; E. Lévi-Provençal, España musulmana (711-1031): Historia de España, Madrid 1950, IV, 193-196, 243-244, 275, 280; a.mlf., “ʿAbd al-Raḥmān b. Marwān”, EI2 (İng.), I, 85; Abdullah İnân, Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs: Mine’l-fetḥ ilâ bidâyeti ʿahdi’n-Nâṣır, Kahire 1408/1988, s. 300 vd., 307, 313, 330, 338-339; a.e.: el-Ḫilâfetü’l-Ümeviyye ve’d-Devletü’l-ʿÂmiriyye, Kahire 1408/1988, bk. İndeks; C. F. Seybold – [A. Huici-Miranda], “Baṭalyaws”, EI2 (İng.), I, 1092.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 230 numaralı sayfada yer almıştır.