MÎRHÂND

Vefat ettiğinde altmış altı yaşında olduğuna göre 837’de (1433-34) ve muhtemelen Belh’te doğmuş olmalıdır. Buhara’dan Belh’e göç eden bir seyyid ailesine mensuptur. Babası Seyyid Burhâneddin Hâvendşah tahsil için geldiği Belh’e yerleştikten sonra Herat’a gidip Şeyh Bahâeddin Ömer’e intisap etti. Ali Şîr Nevâî’nin kendisinden takdirle söz ettiği Seyyid Burhâneddin şeyhinin ölümü üzerine tekrar Belh’e döndü ve orada vefat etti. Üç oğlundan biri olan Mîrhând, ilk öğrenimini muhtemelen Belh’te gördükten sonra Herat’a gitti ve eğitimini burada tamamladı. Genç yaşta Ali Şîr Nevâî’nin dikkatini çekmeyi başardı. İnşâ sanatındaki mahareti ve tarihe karşı büyük merakına rağmen Mîrhând, gençliğini eğlence meclislerinde geçirdiğinden eser yazmaya vakit bulamamıştı. Nevâî’nin Herat’ta bulunan İhlâsiye Hankahı’nı kendisine tahsis etmesi üzerine Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ adlı eserini yazmaya başladı. Çalışmasını kısa zamanda tamamladığı bilindiğine ve 873’e (1469) kadar gelen olayları kapsayan V ve VI. ciltlerde, telif işini 899 (1494) yılı sonlarında sürdürmekte olduğuna dair bazı ifadeler kullandığına (V, 152; VI, 599) göre eseri ömrünün son yıllarında yazmış olmalıdır. VI. cildin hâtimesinde ağır hasta olduğunu ifade eden Mîrhând, 901’de (1496) Herat civarında ziyaret yeri olan Gâzergâh’ta inzivaya çekilip vaktini ibadetle geçirmeye başladı. Bir yıl sonra felç geçirdi ve Herat’a götürüldü. 2 Zilkade 903’te (22 Haziran 1498) veya 2 Receb 903’te (24 Şubat 1498) vefat etti ve Şeyh Bahâeddin Ömer’in türbesine defnedildi.

Mîrhând, Ali Şîr Nevâî’ye ithaf ettiği Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ fî sîreti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ adını taşıyan yedi ciltlik genel mahiyetteki tarih kitabı ile tanınmıştır. Eserin VII. cildi ölümünden sonra kızından torunu Hândmîr tarafından tamamlanmıştır. Müellif, I. ciltte tarihin faydaları ve eserinde kullandığı kaynakları zikrettikten sonra yaratılıştan başlayarak peygamberlerin hayatını ve İslâmiyet’ten önceki İran tarihini, II. ciltte Hz. Peygamber ve dört halife devirlerini, III. ciltte on iki imamı, Emevî ve Abbâsî halifelerini, IV. ciltte Selçuklular ve Hârizmşahlar gibi Abbâsîler’le çağdaş olan sülâleleri, V. ciltte Cengiz Han ve haleflerini, VI. ciltte Timur ve haleflerini anlatır. VII. cilt 929 (1523) yılında yazılmış olup burada Hüseyin Baykara, Bedîüzzaman Mirza ve Özbek Hanı Şeybânî Han devirleri hakkında bilgi verilir; eser bir hâtime ile sona erer. Büyük şöhret kazanmasına, defalarca basılıp bazı kısımları çeşitli dillere çevrilmesine rağmen (Storey, I/1, s. 95 vd.) eser son iki cildi hariç tamamen derleme niteliğindedir. İlk defa on cilt halinde Tahran’da taş baskısı yapılan kitabın (1270-1274 h.) en iyi neşri Abbas Pervîz tarafından gerçekleştirilmiş (Tahran 1338 hş.), Abbas Zeryâb da eserin iki cilt halinde kısaltılmış şeklini yayımlamıştır (Tahran 1338 hş.).

Ravżatü’ṣ-ṣafâʾın Sâsânîler (Histoire des sassanides par Mirkhond, Paris 1843), İran İsmâilîleri (Le jardin de la purété, trc. M. Am. Jourdain, Paris 1813), Hârizmşahlar (Histoire des sultans du Kharezm par Mirkhond, trc. C. Defrémery, Paris 1842), Gurlular (Histoire des sultans ghourides extraite de l’histoire universelle de Mirkhond, trc. C. Defrémery, JA, II [1843], s. 167-200; III [1844], s. 258-291), Cengiz Han (Vie de Djenghiz Khan, par Mirkhond, ed. P.-A. Jaubert, Paris 1841), Sâmânîler (Histoire des samanides par Mirkhond, trc. M. Defrémery, Paris 1845) hakkındaki bölümleri Fransızca’ya; Büveyhîler’le ilgili bölümü Almanca’ya (Mirchond’s Geschichte der Sultane aus dem Geschlechte Bujeh, trc. F. Wilken, Berlin 1835); Me’mûn’un ölümü ve onunla ilgili hikâyeler (Auctarium ad Chrestomathiam Suam Persicam, trc. F. Wilken, Leipzig 1805), Tâhirîler (Mirchondi Historia Thaheridarum, trc. E. Mitsherlich, Göttingen 1814), Sâmânîler (Mohammedis filii Chavendschahi vulgo Mirchondi Historia Samanidarum Persice, trc. F. Wilken, Göttingen 1808) ve Gazneliler’e (Mohammedis filii Chavendschahi vulgo Mirchondi Historia Gasnevidarum, trc. F. Wilken, Berlin 1832) dair bölümleri Latince’ye; Atabegler’le ilgili kısmı İngilizce’ye (The History of the Atabeks of Syria and Persia, trc. W. H. Morloy, London 1848); Eşkâniyân’a ait bölümü İsveççe’ye (Mirkhonds berättelse om Askaniernas konungaätt i persien, ed. C. J. Tornberg, Lund 1863) çevrilmiştir. E. Rehatsek de eseri İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Rauzat-us-Safa: Garden of Purity, I-V, Delhi 1982). Eseri ilk defa Balatîzâde Kemâlî Türkçe’ye tercüme etmeye başlamışsa da ancak I ve II. ciltlerini bitirebilmiştir, bu çeviri İstanbul’da basılmıştır (1338). III ve IV. ciltler Sadrazam Rüstem Paşa’nın emriyle Mustafa b. Hasan Şah adında bir kişi tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (çeşitli yazmaları için bk. TCYK, s. 77 vd.).

BİBLİYOGRAFYA
Mîrhând, Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ, V, 152; VI, 599; VII, 271; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, l-n; Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâʾis (trc. Hakîm Şah Kazvînî – M. Fahrî-yi Herâtî, nşr. Ali Asgar-i Hikmet), Tahran 1323 hş., s. 94, 270; Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer, IV, 105, 341-342; ayrıca bk. Celâleddîn-i Humâyî’nin girişi, I, 32-35; a.mlf., Faṣlî ez Ḫulâṣatü’l-aḫbâr (nşr. Gûyâ İ‘timâdî), Kabil 1345 hş., s. 34-36; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 87-96; Browne, LHP, III, 431; Storey, Persian Literature, I/1, s. 92-101; W. Barthold, Turkestan down to the Mongol Invasion, London 1928, I, 57-58; TCYK, s. 77-79; Abbas el-Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 223-225; Abdülhüseyin-i Nevâî, Ricâl-i Kitâb-ı Ḥabîbü’s-siyer, Tahran 1324 hş., s. 183 vd.; Gulâmhüseyin Sadri Afşar, Târîḫ der Îrân, Tahran 1345 hş., s. 151-153; Safâ, Edebiyyât, IV, 519-523; Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 340-341; Ca‘fer Hamîdî, Târîḫ-i Nigârân, Tahran 1372 hş., s. 422-432; Sholen A. Quinn, “The Historiography of Safavid Prefaces”, Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society (ed. Charles Melville), London 1996, s. 1-25; Hamîde Hüccetî, “Ravżatü’ṣ-ṣafâʾ fî sîreti’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ”, DMT, VI, 380-381; Tahsin Yazıcı, “Mîrhond”, İA, VIII, 360-361; A. Beveridge – [Beatrice Forbes Manz], “Mīrkhwānd”, EI² (İng.), VII, 126-127.