MUHAMMED FUÂD ABDÜLBÂKĪ Muhammed Fuâd b. Abdilbâkī b. Sâlih el-Mısrî (1882-1968) Kur’an ve hadise dair indeks çalışmalarıyla tanınan Mısırlı âlim.
Müellif: İbrahim Hatiboğlu
Benîyûsuf vilâyetinin merkezinde yer alan Kımnülarûs’a bağlı Kalyûbiye köyünde doğdu. Küçük yaşta iken, Harp Bakanlığı’nda çalışmakta olan babasının görevi sebebiyle bir buçuk yıl Sudan’da kaldı. Veddünnücûm Savaşı yüzünden tekrar Kahire’ye döndü ve ilk öğrenimine burada devam etti. Daha sonra Özbekiye’de bulunan Medresetü Emrîkân’a girdi. Ardından öğrenimini özel olarak sürdürdü. Bu sırada Mısırlı edebiyatçı Sâdık Anber ve dil âlimi Abdullah Emîn ile dostluk kurdu. Bazı resmî okullarda ders verdi ve 1905-1933 yıllarında Ziraat Bankası’nda Fransızca mütercimi sıfatıyla çalıştı. Bankanın tasfiye edilmesi üzerine Kahire’de Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye adıyla bir yayınevi açtı; burada Kur’an, sünnet ve indeks (fihrist) alanında eserler neşretti. 1950’li yıllarda Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’de araştırmacı ve danışman olarak görev yaptı. Bu arada klasik Arap edebiyatıyla ilgilendi. Mustafa Abdürrâzık, Kāsım Emîn, Abdülvehhâb Azzâm ve M. Reşîd Rızâ’nın görüşlerinden etkilendi. Reşîd Rızâ’nın vefatına kadar (1935) on dört yıl onunla birlikte bulundu. Batılı araştırmacılarla irtibat kurmasında Reşîd Rızâ’nın yardımı oldu. Araştırmaları ve tahkik çalışmaları ile Mısır’da ve İslâm dünyasında tanındı. Kahire’de önce Ravza’da, ardından Cîze’de oturdu. Ömrünün sonlarına doğru gözlerinde görme kaybı başladı ve ölümünden önce gözlerini kaybetti. 22 Şubat 1968’de Cîze’de öldü.
Eserleri. A) Telifleri. 1. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire-Beyrut 1364/1945, 1378; İstanbul 1982). Alman şarkiyatçısı Gustav Leberecht Flügel’in Concordanticae Corani arabicae adlı eseri esas alınıp büyük ölçüde tashih edilerek meydana getirilmiştir. Kitabı Mahmut Çanga Kur’an Kelimelerinin Anahtarı (İstanbul 1986), Bekir Karlığa Mevzûlarına Göre Âyet-i Kerîmeler ve Mealleri (İstanbul 1980, 1988) adıyla Türkçe’ye çevirmiştir. 2. Teysîrü’l-menfaʿa bi-kitâbey Miftâḥi künûzi’s-sünne ve’l-Muʿcemi’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî (Kahire 1353-1354, 1409/1988; Beyrut 1404). 3. Câmiʿu’l-mesânîd. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde yer alan hadislerin 196 sahâbenin ismine göre müsned tarzında tertip edildiği ve her müsnedin kendi arasında konularına göre sıralandığı eser 1942’de tamamlanmış, ancak çok sonra yayımlanmıştır (I-VI, Kahire 1412/1991). 4. el-Lüʾlüʾü ve’l-mercân fîme’ttefeḳa ʿaleyhi’ş-şeyḫân (I-III, Kahire 1368, 1401; Riyad-Beyrut 1400/1980, 1414/1994, 1416/1995). Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinde bulunduğu halde Muhammed Habîbullah eş-Şinkītî’nin Zâdü’l-müslim fî-me’ttefeḳa ʿaleyhi’l-Buḫârî ve Müslim (1348/1967) adlı eserinde yer almayan 500 hadisin ilâvesiyle oluşturulan bu eserde 1906 hadise yer verilmiştir. Âişe Abdurrahman, kitap için Fehârisü’l-Lüʾlüʾi ve’l-mercân fîme’ttefeḳa ʿaleyhi’ş-şeyḫân adıyla bir indeks hazırlamış (Riyad 1408/1988), İsmail Kaya ve İsmail Hakkı Uca eseri İmam Buhârî ve Müslim’in İttifak Ettikleri Hadisler adıyla Türkçe’ye çevirmişlerdir (I-III, Konya 1979). 5. Muʿcemü ġarîbi’l-Ḳurʾân (Kahire 1950, 1960; İstanbul 1985). Eserde, Kur’ân-ı Kerîm’de geçen anlaşılması zor kelimelerle ilgili olarak Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inde tesbit edilen mânalara yer verilmiş olup müellif, İbn Abbas’ın, Hâricî reislerinden Nâfi‘ b. Ezrak’ın Kur’an’da mevcut, anlaşılması güç 200 kadar kelime hakkındaki sorularına verdiği cevapları ihtiva eden Mesâʾilü Nâfiʿ b. el-Ezraḳ’ı alfabetik sıraya koyarak Muʿcemü ġarîbi’l-Ḳurʾân’ı ile birlikte yayımlamıştır (Kahire 1950, s. 234-292). 6. Ḳurretü’l-ʿayneyn fî eṭrâfi’ṣ-Ṣaḥîḥayn (I-III, Kahire, ts.; Beyrut 1993). Müellifin ayrıca Câmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥayn adlı bir çalışması ile el-Müslimât el-müʾminât mâ lehünne ve mâ ʿaleyhinne adlı bir telif eserinin bulunduğu kaydedilmektedir.
B) Tahkik, Tahrîc ve İndeks Çalışmaları. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî (Riyad 1400); Ṣaḥîḥu Müslim (I-V [son cildi fihrist], Kahire 1355-1356, 1374-1376/1955-1956; Riyad 1400); Muvaṭṭaʾü’l-İmâm Mâlik (I-II, Kahire 1359/1940, 1370/1951); Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin III. cildinin tahkiki (Kahire 1356/1937); Sünenü İbn Mâce (I-II, Kahire 1372/1952, 1375/1955, 1390; İstanbul 1400/1980; Beyrut 1400, 1407/1987); Buhârî’nin el-Edebü’l-Müfred’indeki hadislerin tahrîci (Kahire 1375/1955, 1378/1958; Beyrut 1409); İbn Mâlik et-Tâî, Şevâhidü’t-tavżîḥ ve’t-taṣḥîḥ li-müşkilâti’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ (Kahire 1957, 1367; Beyrut 1400/1980); Fihrisü Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik; Fehârisü Süneni İbn Mâce (Beyrut 1407/1987).
Muhammed Fuâd, Arent J. Wensinck’in A Handbook of Early Muhammadan Tradition adlı konularına göre hadis indeksini Miftâḥu künûzi’s-sünne (Kahire 1353; Lahor 1403/1983; Beyrut 1405), Jules la Beaume’un Le Coran Analysé (Paris 1878) ismini taşıyan konularına göre Kur’an indeksini Tafṣîlü âyâti’l-Ḳurʾâni’l-ḥakîm (Kahire 1342, 1375/1955) adıyla tercüme etmiştir. Ayrıca Cemâleddin el-Kāsımî’nin Meḥâsinü’t-teʾvîl’inin neşrini gerçekleştirmiş (Kahire 1376-1380/1957-1960; Beyrut 1398/1978), el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî ismiyle şarkiyatçılar tarafından hazırlanan dokuz hadis kitabının indeksine dair çalışmanın yayımlanmasına (I-VII, Leiden 1936-1969) önemli katkı sağlamış, Muhibbüddin el-Hatîb ve Kusay Muhibbüddin el-Hatîb ile birlikte İbn Hacer’in Fetḥu’l-bârî’sinin kitap ve bablarını numaralayıp neşretmiştir (I-XIII, Kahire 1380/1960, 1407/1986; Beyrut 1390/1970).
BİBLİYOGRAFYA
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 589; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 723; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 333; Muhyiddin et-Tu‘mî, en-Nûrü’l-ebher fî ṭabaḳāti şüyûḫi’l-Câmiʿi’l-Ezher, Beyrut 1412/1992, s. 122-123; Afâf M. Fuâd Abdülbâkī, “el-ʿÂlimü’l-İslâmî ve’l-muḥaddis̱ü’l-Mıṣrî el-üstâẕ Muḥammed Fuʾâd ʿAbdülbâḳī”, el-Muḥaddis̱ûn fî Mıṣr ve’l-Ezher ve devrühüm fî iḥyâʾi’s-sünneti’n-nebeviyyeti’ş-şerîfe (nşr. Hüseynî Abdülmecîd Hâşim – Ahmed Ömer Hâşim), [baskı yeri ve tarihi yok] (Mektebetü Garîb), s. 352-357; İsmail L. Çakan – Muhammed Eroğlu, “Abdullah b. Abbas”, DİA, I, 79.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 529-530 numaralı sayfalarda yer almıştır.