MUHAMMED HACCÎ Muhammed b. Abdillâh el-Cezâr b. Abdilhâdî Haccî es-Selâvî (1923-2003) Faslı tarihçi ve ansiklopedist.
Müellif: Ahmet Özel
31 Ocak 1923’te Selâ’da doğdu. Şehrin Şâzeliyye şeyhi mücahid Sîdî Ahmed Haccî’nin (ö. 1103/1691) soyundan gelen tanınmış bir sûfî ailesine mensuptur. İlk mektepte Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi; 1935-1939 yılları arasında Zeynelâbidîn b. Abbûd Medresesi’nde okuduktan sonra Selâ ve Rabat ulemâsından dinî ilimler tahsil etti. Muhammed el-Bârûdî, Muhammed es-Subeyhî, İbn Abdünnebî, Ebû Bekir Züneybir, Muhammed Medenî İbnü’l-Hüsnî, Muhammed b. Arabî el-Medenî ve Ebû Şuayb ed-Dükkâlî hocalarından bazılarıdır. Tahsilinin ardından Rabat’ta Muhammed Cessûs Medresesi’nde, Selâ’da kendi kurduğu ve müdürlüğünü yaptığı Medresetü’l-fetât adlı ilk özel kız okulunda, Rabat’taki Bölge Öğretmen Okulu’nda ve Mevlây Yûsuf Lisesi’nde, Merakeş’teki Bölge Öğretmen Okulu’nda öğretmenlik yaptı. Rabat’ta Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Mağribiyyeti’l-ulyâ’dan fasih Arapça ve tercüme diploması aldı (1958). V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nden mezun oldu (1961). Bu arada Millî Eğitim Bakanlığı’nda başladığı görevini 1960’lı yıllar boyunca sürdürdü; müfettişlik ve başmüfettişlikten sonra Dârülbeyzâ bölgesi bakan vekilliği (1961-1964), Araştırma ve Eğitim Dairesi başkanlığı (1964-1967) görevlerinde bulundu. Adı geçen fakültede tarihe dair ilk tez olan ez-Zâviyetü’d-Dilâʾiyye ve devrüha’d-dînî ve’l-ʿilmî ve’s-siyâsî adlı çalışmasıyla yüksek lisansını tamamladı (1963) ve 1967’de asistan olarak göreve başladı. Paris Sorbonne Üniversitesi’nde L’activité intellectuelle au Maroc à l’époque saʿdide adlı teziyle devlet doktorası aldı (1976). Ardından V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde profesör olarak görevine devam etti, aynı fakültede dekanlık (1979-1981), kral çocuklarının tahsil gördüğü el-Ma‘hedü’l-Mevlevî’de müdürlük (1982-1984) yaptı. 30 Ocak 2003 tarihinde vefat etti ve diğer aile fertleri gibi atası Sîdî Ahmed Haccî’nin Selâ’daki zâviyesine defnedildi.
Muhammed Haccî, Fas’ta bağımsızlıktan sonra başlayan ilmî ve kültürel gelişmenin öncülerinden biri olup telif eserleri yanında fıkıh, biyografi ve tarihle ilgili çok sayıda klasik kaynağın edisyon kritiğini yapmış, bazı eserleri tercüme etmiştir. Kendi kuşağından Muhammed Züneybir, Muhammed el-Menûnî, İbrâhim Bû Tâlib, Ahmed et-Tevfîk, İbrâhim Harekât, Abdullah el-Âravî gibi tarihçilerle birlikte sömürgeci yaklaşıma karşı yerli Fas tarih ekolünün kurulmasında büyük katkısı oldu. Ameli imanın en önemli işareti olarak değerlendiren mütedeyyin kişiliğiyle Haccî, Fas tarihi ve kültürüyle ilgili çalışmalarında tasavvufun toplum hayatındaki eğitici rolüne özel önem atfetmiştir. İlim ve kültüre hizmetin ancak ana kaynakların neşriyle mümkün olabileceğini düşündüğünden babasından borç alarak 1978’de Dârü’l-Mağrib adlı bir matbaa kurdu ve bazı eserleri neşretti. Ancak maddî imkânsızlıklar yüzünden bu işi sürdüremedi. Daha sonra Rabat’ta Muhammed İbrâhim el-Kettânî, Muhammed Azîz el-Habâbî, Muhammed Binşerîfe, Muhammed el-Ahdar ve diğer bazı arkadaşlarıyla birlikte el-Cem‘iyyetü’l-Mağribiyye li’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr adlı basın yayın müessesesini kurdu (1980) ve ölümüne kadar başkanlığını yürüttü. Ayrıca bu cemiyetin iki önemli hedefinden biri olarak el-Kitâbü’l-Maġribî adlı bibliyografya ve eleştiri dergisini çıkardı (Rabat 1983), sorumlu yazı işleri müdürlüğünü üstlendi. Cemiyetin ikinci önemli projesi olan Maʿlemetü’l-Maġrib adlı ansiklopedinin on altı cildini vefatından önce yayımladı. 1993’te Kültür Bakanlığı tarafından kitap Büyük Liyakat nişanı ile ödüllendirildi.
Eserleri. Telif: Dürûs fi’l-muḥâdes̱e (Rabat 1375/1955; ilkokul talebeleri için hazırlanan ders kitabıdır); en-Naḥvü’n-nümûzecî fî aḥdes̱i’ṭ-ṭuruḳ li-taʿlîmi’l-luġati’l-ʿArabiyye ve ḳavâʿidihâ (Muhammed Binşerîfe ve Muhammed es-Sâdık Afîfî ile birlikte hazırladığı ders kitabıdır; Dârülbeyzâ 1963); ez-Zâviyetü’d-Dilâʾiyye ve devrüha’d-dînî ve’l-ʿilmî ve’s-siyâsî (Rabat 1384/1964; Dârülbeyzâ 1409/1988); L’activité intellectuelle au Maroc à l’époque saʿdide (I-II, Muhammediye 1976-1977; Ar. trc. el-Ḥareketü’l-fikriyye bi’l-Maġrib fî ʿahdi’s-Saʿdiyyîn, I-II, Muhammediye 1396/1976, 1398/1978; Rabat 1982); Fihrisü’l-Ḫizâneti’l-ʿilmiyye eṣ-Ṣubeyḥiyye bi-Selâ (Küveyt 1406/1985); Cevlât târîḫiyye (I-II, Beyrut 1415/1995; başta Fas olmak üzere Batı İslâm dünyasıyla ilgili tarihî kaynaklar, yazmalar ve belgeler, eğitim öğretim, telif ve neşir tarihi, dinî kurumlar, siyasal ilişkiler gibi konularda yetmiş beş civarında yazısını içerir); Aʿlâm Meġāribe lehüm ʿalâḳatün bi’l-cebr (Rabat 1998); Naẓarât fi’n-nevâzili’l-fıḳhiyye (Rabat 1999); İnbiʿâs̱ü’l-fıḳh ve taṭbîḳu’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Rabat 1420/2000). Mevsûʿatü aʿlâmi’l-Maġrib adlı eserin neşri münasebetiyle hazırlanan Mütenevviʿâtü Muḥammed Ḥaccî (Mélanges Mohammed Hajji; Beyrut 1998) adlı çalışma biri Haccî, diğerlerinin hemen tamamı kendi talebesi olan ilim adamları tarafından kaleme alınan Fas tarihi ve kültürü yanında çeşitli konulara dair yirmi iki yazıyı ihtiva eder. Haccî ayrıca Maʿlemetü’l-Maġrib’e 1200 civarında madde yazmıştır.
Neşir. 1. Maʿlemetü’l-Maġrib. el-Cem‘iyyetü’l-Mağribiyye’nin el-Kitâbü’l-Maġribî’den sonra gerçekleştirmek istediği millî bir proje olan bu ansiklopedi Fas’ın coğrafyası, kültür ve sanatı, edebiyatı, siyasal, sosyal, dinî ve iktisadî tarihi, kurumları ve tanınmış şahsiyetleri hakkında bilgi veren kapsamlı bir çalışmadır. Zamanının çoğunu ayırdığı bu kurumda Haccî’nin başkanlığında çeşitli kurulların ve 300’ü aşkın madde yazarının yaklaşık yirmi yıl çalışarak tamamladığı ansiklopedinin ilk cildi 1989 yılında çıkmış, ekleriyle birlikte yirmi beş cilt halinde 2008 yılında tamamlanmıştır. XVI. cildin yayımından sonra vefat eden Haccî’nin yerine ansiklopedinin idarî ve ilmî sorumluluğunu İbrâhim Bû Tâlib üstlenmiştir. Eserin XXIII. cildi madde ve yazar adları indeksi olup XXIV ve XXV. ciltler ek olarak hazırlanmıştır. 2. Mevsûʿatü aʿlâmi’l-Maġrib. İslâmiyet’in zuhurundan XX. yüzyıla kadar yaşamış önemli şahsiyetlerin biyografilerine dair Abdülkebîr b. Meczûb el-Fâsî (Teẕkiretü’l-muḥsinîn), İbn Kunfüz (Şerefü’ṭ-ṭâlib), Ahmed b. Yahyâ el-Venşerîsî (el-Vefeyât), İbnü’l-Kādî (Laḳtü’l-ferâʾid), İbn Asker el-Mağribî (Devḥatü’n-nâşir), Muhammed b. Tayyib el-Kādirî (Neşrü’l-mes̱ânî), Abdullah b. Muhammed el-Fâsî (el-İʿlâm), Abdüsselâm b Abdülkādir İbn Sûde (İtḥâfü’l-müṭâliʿ, Sellü’n-niṣâl) tarafından yazılan dokuz eserdeki mâlûmatın, şahısların vefat tarihlerine göre kronolojik biçimde düzenlendiği bir ansiklopedidir (I-X, Beyrut 1417/1996).
Haccî’nin diğer neşirleri de şunlardır: Ahmed b. Ali el-Mencûr, Fihris (Rabat 1396/1976); Elfü sene mine’l-vefeyât (İbn Kunfüz’ün Şerefü’ṭ-ṭâlib, Venşerîsî’nin el-Vefeyât ve İbnü’l-Kādî’nin Laḳtü’l-ferâʾid adlı eserlerinin neşridir; Rabat 1396/1976); İbn Asker el-Mağribî, Devḥatü’n-nâşir li-meḥâsini men kâne bi’l-Maġrib min meşâyiḫi’l-ḳarni’l-ʿâşir (Rabat 1396/1976, 1397/1977); Muhammed b. Tayyib el-Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî li-ehli’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer ve’s̱-s̱ânî (I-IV, Rabat 1397-1407/1977-1986; I-IV, Beyrut 1407/1986, Ahmed et-Tevfîk ile birlikte); Venşerîsî, el-Miʿyârü’l-muʿrib (I-XII, Beyrut 1401/1981, Faslı yedi âlimle birlikte); Tâlib Muhammed b. Ebû Bekir el-Bertellî el-Vülâtî, Fetḥu’ş-şekûr fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’t-Tekrûr (Beyrut 1401/1981, Muhammed İbrâhim el-Kettânî ile birlikte); Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî, el-Muḥâḍarât fi’l-edeb ve’l-luġa (I-II, 1396/1976, 1402/1982, Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl ile birlikte); a.mlf., Zehrü’l-ekem fi’l-ems̱âl ve’l-ḥikem (I-III, Dârülbeyzâ 1401/1981, Muhammed el-Ahdar ile birlikte); İbn Rüşd el-Ced, el-Beyân ve’t-taḥṣîl (I-XX, Beyrut 1984-1987, Ahmed el-Hattâbî v.dğr. ile birlikte); a.mlf., el-Muḳaddimâtü’l-mümehhidât (I-III, Beyrut 1408/1988, Saîd A‘râb ile birlikte); Muhammed b. Süleyman er-Rûdânî, Ṣılatü’l-ḫalef bi-mevṣûli’s-selef (Beyrut 1408/1988; Haccî bu eseri daha önce Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye’de neşretmiştir, XXVI-XXIX, Kahire 1982-1985); Şehâbeddin el-Karâfî, eẕ-Ẕaḫîre (I-XIV, Beyrut 1414/1994, Saîd A‘râb ve Muhammed Bû Hubze ile birlikte); Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, İtḥâfü’l-müṭâliʿ bi-vefeyâti aʿlâmi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’r-râbiʿ (I-II, Beyrut 1417/1997); a.mlf., Sellü’n-niṣâl li’n-niḍâl bi’l-eşyâḫ ve ehli’l-kemâl: Fihrisü’ş-şüyûḫ (Beyrut 1417/1997); Muhammed b. Yahyâ el-Velâtî, er-Riḥletü’l-Hicâziyye (Beyrut 1999); İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî, en-Nevâdir ve’z-ziyâdât (I-XV, Beyrut 1999). Haccî ayrıca Ebû Sâlim el-Ayyâşî’nin er-Riḥletü’l-ʿAyyâşiyye (Fas 1316) adlı eserinin şahıs, yer ve kitap indeksini hazırlayarak tıpkıbasımını gerçekleştirmiştir (Rabat 1397/1977).
Tercüme: Leo Africanus (Hasan el-Vezzân), Della descrittione dell’Africa (Vaṣfü İfrîḳıyye; A. Epaulard’ın Description de l’Afrique adlı Fransızca tercümesinden Arapça’ya, I, Rabat 1400/1980; I-II, Beyrut 1983, Muhammed el-Ahdar ile birlikte); Luis del Marmol Carvajal, Descripción general de África (İfriḳîyâ; Nicolas Perrot d’Ablancourt’ın l’Afrique de Marmol adlı Fransızca tercümesinden Arapça’ya, I-III, Rabat 1404/1984, 1409/1989, Muhammed Züneybir v.dğr. ile birlikte); Roger le Tourneau, Fès avant le protectorat: étude économique et sociale d’une ville de l’occident musulman (Fâs ḳable’l-ḥimâye; I-II, Beyrut 1406/1986, 1412/1992, Muhammed el-Ahdar ile birlikte); Diego de Torres, Relación del origen y suceso de los xarifes y del estado de los reinos de Marruecos, Fez y Tarudante (Târîḫu’ş-şürefâʾ; le Duc d’Angoulesme le Pere’in l’Histoire des chérifs adlı Fransızca tercümesinden Arapça’ya, Dârülbeyzâ 1409/1988, Muhammed el-Ahdar ile birlikte); Germain Mouette, Relation de la captivité du Sr. Mouette dans les royaumes de Fez et de Maroc (Riḥletü’l-esîr Mûyit; Rabat 1990, Muhammed el-Ahdar ile birlikte); Mehmet Ali Ayni – F. J. Simore-Munir, Un grand saint de l’Islam: Abd-Al-Kadir Guilani (ʿAbdülḳādir el-Cîlânî: Şeyḫun kebîrun min ṣulaḥâʾi’l-İslâm, Dârülbeyzâ 1413/1993, Muhammed el-Ahdar ile birlikte).
BİBLİYOGRAFYA
Cirârî, et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn min 900 ilâ 1972, Rabat 1406/1985, s. 130-132; Muhammed b. Ali ed-Dükkâlî, el-İtḥâfü’l-vecîz: Târîḫu’l-Udveteyn (nşr. Mustafa Bûşa‘râ), Selâ 1406/1986, s. 158; İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-Maġribiyye, Selâ 1988, s. 95; Mütenevviʿâtü Muḥammed Ḥaccî, Beyrut 1998, Ahmed et-Tevfîk’in takdimi, s. 5-10; Menûnî, Ḳabes min ʿaṭâʾi’l-maḫṭûṭi’l-Maġribî, Beyrut 1999, II, 1082; III-IV, 1230; İḥtifâʾâtü tekrîmin teʾbîniyye li’l-ʿAllâme Muḥammed Ḥaccî müs̱âberete’l-mürebbî ve’l-bâḥis̱ (nşr. Fâtıma Câmiî el-Habâbî), Timâre 2004; “A la mémoire de feu Mohammed Hajji”, Références maghrébines (Fondation du Roi Abdul-Aziz Al Saoud pour les Etudes Islamiques et les Sciences Humaines, Casablanca), Avril 2003, s. 8-10; “ed-Duktûr Muḥammed Ḥaccî ṣâḥibü mevsûʿati Maʿlemeti’l-Maġrib fî ẕimmeti’llâh”, http://www.maghress.com/attajdid/10580 (05.10.2015); Necât el-Merînî, “Maʿlemetü’l-Maġrib: Mevsûʿatün ʿilmiyyetün râʾide”, http://www.alalam.ma/def.asp?codelangue=23&id_info=28488&date_ar=2010-6-17 (05.10.2015).
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 300-302 numaralı sayfalarda yer almıştır.