MUHAMMED HASAN HAN (ö. 1313/1896) İranlı devlet adamı ve yazar.
Müellif: Rıza Kurtuluş
21 Şâban 1259’da (16 Eylül 1843) Tahran’da doğdu. Kaçar Hanı Nâsırüddin Şah’ın Merâga hâcibüddevlesi Hacı Ali Han’ın oğlu olup anne tarafından Kaçarlar, baba tarafından İlhanlı hükümdarlarının soyundan gelir. Muhammed Hasan, Tahran’daki dârülfünunda eğitim gördükten sonra veliaht Kāsım Mirza’nın yaverliğine getirildi. 1858’de Hûzistan bölgesine vali ve ordu kumandanı, 1861’de de adalet bakanı olan babasının yardımcılığını yaptı. 1863’te büyükelçilik ikinci sekreteri ve askerî ataşe olarak Paris’e gönderildi. 1867’de İran’a döndüğünde şahın özel mütercimi oldu ve seyahatlerinde ona eşlik etti. Bu arada Millet gazetesi için Fransızca’dan yazılar tercüme etti. 1871’de Devlet Basımevi ve ertesi yıl Devlet Tercüme Bürosu başkanlıklarına getirildi ve kendisine “Sanîuddevle” unvanı verildi. Resmî saraylar ve bahçeler yöneticiliği, protokol âmirliği ve Adalet bakanı yardımcılığı gibi görevlere tayin edildiği 1873’te Nâsırüddin Şah’ın ilk Avrupa seyahatine katıldı. Devlet Basımevi ve Tercüme Bürosu yöneticiliği sırasında çeşitli gazetelerin yayımını başlattı, birçok kitap tercüme ettirdi ve telif çalışmalarını yürüttü. Bunlar arasında yazımına daha önce başlanan Nâme-i Dânişverân adlı biyografik çalışma özellikle anılmalıdır (I-VII, Tahran 1296-1324, şîn harfine kadar). 1878’de Nâsırüddin Şah’la birlikte tekrar Avrupa seyahatine çıktı. 1882’de Meclis-i Şûrâ üyeliğine, ertesi yıl Basın Yayın bakanlığına getirildi ve bu görevi hayatının sonuna kadar sürdürdü. 1887’de kendisine “İ‘timâdüssaltana” unvanı verildi. Bu arada Paris ve Londra Asya cemiyetleri üyeliklerine seçildi. Şahın 1889’daki Avrupa seyahatine katıldı. 18 Şevval 1313 (2 Nisan 1896) tarihinde vefat etti ve Necef’te defnedildi. Muhammed Hasan çok sayıda kitap telif etmiş ve Fransızca’dan pek çok tercüme yapmıştır. Ancak onun Devlet Basımevi yöneticiliği sırasında başkaları tarafından yazılmış eserleri kendi adına yayımladığı ve bunlardan Ḫalse yâ Ḫâbnâme ile Rûznâme-i Ḫâṭırât dışındakilerin ona ait olmadığı ileri sürülmüştür.
Eserleri. 1. Mirʾâtü’l-büldân-ı Nâṣırî. İran bölge ve şehirlerinin tarih ve coğrafyasına dair alfabetik olarak bilgi veren bir kitaptır (I-IV, Tahran 1294-1297 h., 1367 hş.; nşr. Abdülhüseyin Nevâî – Mîr Hâşim Muhaddis, I-III, Tahran 1368-1369 hş.). Eserden bir bölüm Târîḫ-i Bâbil ve Nînevâ adıyla yayımlanmıştır (Bombay 1311). 2. Târîḫ-i Muntaẓam-ı Nâṣırî. Umumi bir tarih olup Hz. Peygamber’in hicretinden 1300 (1883) yılına kadarki olayları kapsar (I-III, Tahran 1298-1300; nşr. Muhammed İsmâil Rızvânî, Tahran 1363-1368 hş.). 3. Maṭlaʿu’ş-şems. Horasan bölgesi, özellikle Meşhed şehri ve yöresinin tarihine, burada yetişmiş kişilerin biyografisine dairdir (Tahran 1301-1303; nşr. Teymûr Burhân Lîmûdihî, Tahran 1362 hş.). 4. Ḫayrât-ı Ḥisân. Adını Rahmân sûresinin 70. âyetinden alan eser, Osmanlı âlimi Mehmed Zihni Efendi’nin Meşâhîrü’n-nisâ adlı kitabının ilâveli tercümesidir (I-III, Tahran 1304-1307). 5. el-Meʾâs̱ir ve’l-âs̱âr. Nâsırüddin Şah’ın kırkıncı hükümdarlık yılı münasebetiyle yazılmış olup onun dönemiyle ilgili olaylar ve ileri gelen kişiler hakkında bilgi içerir (Tahran 1309, 1348 hş.; nşr. Îrec Efşâr, I-III, Tahran 1363-1368 hş.). 6. Dürerü’t-ticân fî târîḫi Benî Eşkân. Eşkânîler’in (m.ö. 247 – m.s. 225) tarihinden bahseder (I-III, Tahran 1308-1311; nşr. Ni‘met Ahmedî, Tahran 1371 hş.). 7. et-Tedvîn fî aḥvâli cibâli’ş-Şervîn. Mâzenderan bölgesindeki Sevâdkûh şehrinin tarihiyle ilgilidir (Tahran 1311). 8. Ḥiccetü’s-saʿâde fî ḥacceti’ş-şehâde. Kerbelâ şehidleri hakkındadır (Tahran 1304; Tebriz 1310). 9. Ḫalse yâ Ḫâbnâme. Kaçar hânedanlığını ve o dönemin devlet adamlarını eleştiren edebî nitelikli bir eserdir (Meşhed 1324 hş.; Tahran 1348 hş.). 10. Rûznâme-i Ḫâṭırât-ı İʿtimâdi’s-salṭana (Tahran 1345 hş.; nşr. Îrec Efşâr, Tahran 1356 hş.). 11. Taṭbîḳ-i Luġāt-i Coġrâfiyâ-i Ḳadîm ve Cedîd-i Îrân (Tahran 1311; nşr. Muhammed Muhaddis, Tahran 1363 hş.). Muhammed Hasan Han’ın ayrıca Batı dillerinden birçok tercümesi ve yazma halde bir sözlük çalışması vardır.
BİBLİYOGRAFYA
M. Hasan Han, Maṭlaʿu’ş-şems (nşr. Teymûr Burhân Lîmûdihî), Tahran 1362 hş., neşredenin girişi, s. XVI-XL; a.mlf., Mirʾâtü’l-büldân (nşr. Abdülhüseyin Nevâî – Mîr Hâşim Muhaddis), Tahran 1362 hş., Nevâî’nin önsözü, I, s. I-XLVI; Browne, LHP, VI, 453-456; Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, I, 151-152; Nâme-i Dânişverân-ı Nâṣırî, Kum, ts. (Dârü’l-fikr), I, Seyyid Rızâ Sadr’ın önsözü; I. Krackovsky, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 548-550; Rypka, HIL, s. 341; Yahyâ Âryanpûr, Ez Ṣabâ tâ Nîmâ, Tahran 2535 şş., I, 264-271; Mehdî Bâmdâd, Şerḥ-i Ḥâl-i Ricâl-i Îrân, Tahran 1371 hş., III, 330-348; V. Minorsky, “Muḥammad Ḥasan K̲h̲an”, EI2 (İng.), VII, 440; Abbas Amanat, “Eʿtemād al-Salṭana”, EIr., VIII, 662-666.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 539 numaralı sayfada yer almıştır.