MUHAMMED KADRİ PAŞA (ö. 1306/1888) Kanunlaştırma alanındaki çalışmalarıyla tanınan Mısırlı hukukçu ve devlet adamı.
Müellif: Mehmet Âkif Aydın
1237’de (1821-22) Yukarı Mısır’daki Mellevî’de doğdu. Mısırlı bir anne ile Anadolu’dan göç etmiş bir babanın (Kadri Ağa) çocuğudur. İlk öğrenimini bu şehirde yaptı. Ardından Kahire’de Rifâa Râfi‘ et-Tahtâvî’nin müdür olduğu Yabancı Diller Okulu’na devam etti ve Fransızca öğrendi. Bu okul, özellikle Fransız kanunlarının ve hukuk kitaplarının Arapça’ya tercüme edilmesinde önemli bir rol üstlenmişti. Muhammed Kadri mezun olduktan sonra aynı okulda yardımcı mütercim olarak göreve başladı. Tercüme faaliyetlerini Maliye Nezâreti’ndeki mütercimliği sırasında da sürdürdü. Bu arada hukuka ilgi duyarak Ezher’de İslâm hukuku derslerine devam etti. Kavalalı İbrâhim Paşa kumandasındaki Mısır ordusu Suriye’de yönetimi ele geçirince Şam’a vali tayin edilen Şerif Paşa kâtip olarak onu da yanında götürdü. Buradan İstanbul’a gidip bir süre kaldı ve daha sonra Kahire’ye döndü. Mustafa Fâzıl Paşa Medresesi’nde Arapça ve Türkçe hocalığı yaptı. Ardından Hidiv İsmâil Paşa tarafından oğlunun mürebbîliğine getirildi. Onun üstlendiği görevler arasında Hariciye Tercüme Kalemi reisliği de vardır. Öğretmenliği sırasında çeşitli alanlarda kitaplar yazdı ve Arapça-Fransızca sözlükler hazırladı.
Kadri Paşa, şer‘iyye mahkemelerinin yanı sıra Batılılaşma akımının etkisiyle kurulan mahkemelerin kanunlarını hazırlama işinde de çalıştı. Hidiv İsmâil Paşa döneminde başlayan bu faaliyet sırasında belli başlı Fransız kanunları Arapça’ya çevrildi. “Code Civile”in Arapça’ya tercümesi Rifâa Bey’e, ceza kanununun tercümesi de (Kānûnü’l-cinâyât, I-III, Bulak 1282/1865) Muhammed Kadri’ye verildi. Muhammed Kadri bu görevinin yanı sıra Fransız medenî kanununun tercümesinde de Rifâa Bey’e yardımcı oldu. Bu arada Fransa’dan alınan kanunlarla İslâm hukuku hükümlerinin uzlaştırılması problemiyle de ilgilendi. Taṭbîḳu mâ vücide fi’l-Ḳānûni’l-medenî muṭâbıḳan li-meẕhebi Ebî Ḥanîfe adıyla bir kitap yazdı (eserin yazma nüshası Mısır Millî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır). Bu faaliyetleriyle önemli bir hukukçu olarak öne çıkan Muhammed Kadri karma istînaf mahkemesi hâkimliğine getirildi ve Adliye nâzırı oluncaya kadar bu görevde kaldı. 1299 (1882) yılındaki Urâbî Paşa isyanının ardından Hidiv Tevfik Paşa döneminde kurulan Şerif Paşa hükümetinde Adliye nâzırı, dördüncü Şerif Paşa hükümetinde önce Maarif, ardından tekrar Adliye nâzırı oldu. Adliye nâzırı iken yeni mahkemelerle (el-mehâkimü’l-ehliyye) ilgili kanunların hazırlanmasına katkıda bulundu. Mısır medenî, ticaret ve ceza soruşturmaları kanunları ile Mısır’ın ilk anayasasının hazırlanmasına iştirak etti. Ardından emekliye ayrıldı. Son dönemlerinde gözleri artık görmeyen Muhammed Kadri Paşa 17 Rebîülevvel 1306’da (21 Kasım 1888) vefat etti.
Eserleri. Kadri Paşa, İslâm hukukunun kanunlaştırılması alanında kanun taslağı şeklinde üç kitap hazırlamıştır. Bunlardan ilki Mürşidü’l-ḥayrân ilâ maʿrifeti aḥvâli’l-insân fi’l-muʿâmelâti’ş-şerʿiyye ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân’dır (Kahire 1308, 1983; Amman 1987). Hidiv İsmâil Paşa, Osmanlı Devleti’ne fazla bağımlı olmamak için Tanzimat sonrasında hazırlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’yi yürürlüğe koymamıştı. Kadri Paşa, İslâm hukukuna dayalı bir medenî kanun ihtiyacını karşılamak üzere Mürşidü’l-ḥayrân’ı kaleme aldı. Ancak bu taslak yürürlüğe konmadı, yayımlanması Kadri Paşa’nın ölümünden sonra gerçekleşti (bk. MÜRŞİDÜ’l-HAYRÂN). İsmâil Paşa muhtemelen, kanun koyucu olarak suçlanmaktan ve muhafazakâr ulemânın muhalefetinden endişe ettiği için bu teşebbüsten vazgeçmiştir. İkinci taslak el-Aḥkâmü’ş-şerʿiyye fi’l-aḥvâli’ş-şaḫṣiyye’dir (Bulak 1292, 1298, 1318; Kahire 1325, 1329; İstanbul 1304). Birinci bölümde aile hukuku, ikinci bölümde miras hukukuyla ilgili hükümler düzenlenmiş olup tamamı 647 maddedir (bk. el-AHKÂMÜ’ş-ŞER‘İYYE fi’l-AHVÂLİ’ş-ŞAHSİYYE). Üçüncü taslak Ḳānûnü’l-ʿadl ve’l-inṣâf fi’l-ḳażâʾi ʿalâ müşkilâti’l-evḳāf’tır (Bulak 1308, 1311, 1312, 1313, 1320). Eser Abdülazîz Kâhil Bey tarafından Du wakf adıyla Fransızca’ya çevrilmiştir (Caire 1896). Her üç kitap Hanefî mezhebi esaslarına göre kaleme alınmıştır. Kadri Paşa’nın bunların dışında ed-Dürrü’l-münteḫab min luġāti’l-Fransiyyîn ve’l-ʿArab (Bulak 1875) ve Taṭbîḳu mâ vücide fi’l-Ḳānûni’l-medenî muṭâbıḳan li-meẕhebi Ebî Ḥanîfe (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Kavânîn ve Ahkâm, nr. 80) adlı eserleri bulunmaktadır (diğer eserleri için bk. Zekî M. Mücâhid, I, 109-111).
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed Kadri Paşa, Mürşidü’l-ḥayrân, Amman 1987, yayımlayanın önsözü, s. 3-6; a.mlf., Du wakf (trc. Abdulaziz Kahil Bey), Caire 1896; E. Clavel, Droit musulman, Paris 1895, II, 261-424; Serkîs, Muʿcem, II, 1495-1496; Zekî M. Mücâhid, el-Aʿlâmü’ş-Şarḳıyye, Kahire 1368/1949, I, 109-111; Farhat J. Ziadeh, Lawyers the Rule of Law and Liberalism in Modern Egypt, Stanford 1968, s. 19-21, 31-32; M. Hüseyin Heykel, Terâcimü Mıṣriyye ve Ġarbiyye, Kahire 1980, s. 96-103; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Egypte du XIXe siècle (1798-1882), Caire 1982, II, 627; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 10; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ʿArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıṣr fi’l-ḳarni’t-tâsiʿ ʿaşer, Kahire 1990, s. 81, 95, 109, 130; Tevfîk İskârûs, “Muḥammed Ḳadrî Bâşâ”, Aʿlâmü’n-nehḍati’l-ḥadîs̱e, el-ḥalḳatü’s̱-s̱âniye, Beyrut 1991, s. 221-229; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1994, III, 600-601; Abdülmün‘im Şümeys, ʿUẓamâʾü min Mıṣr, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 78-84.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 546 numaralı sayfada yer almıştır.