MUHAMMED KÜRD ALİ Muhammed Ferîd b. Abdirrezzâk b. Muhammed (1876-1953) Suriyeli edebiyat ve tarih âlimi, gazeteci ve yazar.
Müellif: Sâmî es-Sakkâr
Dımaşk’ta doğdu. Asıl adı Muhammed Ferîd’dir. Irak’ın Süleymaniye şehrinden Dımaşk’a göç eden Kürt asıllı bir aileye mensuptur. İlkokuldan sonra askerî rüşdiyeye kaydoldu; burada Türk dili ve edebiyatı okudu. Hıristiyan Âzârlılar papaz okuluna iki yıl devam ederek Fransız dili ve edebiyatı dersleri aldı. Başta Tâhir el-Cezâirî olmak üzere Muhammed Mübârek el-Cezâirî, Selîm el-Buhârî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı ile tarih vb. ilimleri tahsil etti. Ayrıca Voltaire, Rousseau, Montesquieu gibi yazarların eserlerini okuyarak zengin birikime sahip oldu.
On iki yaşında babasını kaybeden Muhammed Kürd Ali, Dîvânü’ş-şuûni’l-ecnebiyye’de altı yıl süren memuriyet hayatında Arapça’dan Fransızca’ya ve Fransızca’dan Arapça’ya çeviriler yaptı. On altı yaşında gazeteciliğe başladı; Şam’ın ilk resmî haftalık gazetesi eş-Şâm’a redaktör olarak girdi. Mısır’ın el-Muḳteṭaf dergisinde yayımladığı ilmî makaleleriyle Arap dünyasında şöhrete kavuştu. 1901’de Kahire’de er-Râʾid el-Mıṣrî gazetesinde çalıştı. Aynı zamanda eẓ-Ẓâhir, el-Müʾeyyed ve el-Müsâmerât gazetelerinde yazı yazdığı gibi Muhammed Abduh ile tanışma fırsatı bularak onun Ezher Üniversitesi’nde verdiği derslere katıldı. Bu sırada Paris’te neşredilen Mecelletü’l-ʿâlemi’l-İslâmî dergisinde de makaleleri yayımlandı. 1906’da Mısır’da el-Muḳtebes dergisini çıkardı. 1908’de dergiyi Şam’a nakletti ve burada yayımını on yıl daha sürdürdü. Aynı adı taşıyan günlük siyasî bir gazete de neşrediyordu.
1909’da Fransa’ya gitti. Burada birkaç ay kalarak kütüphanelerdeki yazma eserleri inceledi ve Fransız filozofu Emile Boutreaux ile tanıştı. Ardından Şam’a döndü. 1913’te ikinci defa Avrupa seyahatine çıktı; Fransa, İtalya, Macaristan ve İstanbul’u ziyaret etti. Bu seyahatten edindiği intibalarını Ġarâʾibü’l-Ġarb adlı kitabı ve el-Muḳtebes dergisinde yazdığı otuz üç makaleyle anlattı. Yolculuğu sırasında İtalyan tarihçisi Leone Caetani ile tanıştı, onun kütüphanesinden yararlandı ve birçok eserinin malzemesini buradan aldı.
Muhammed Kürd Ali, Şam’a geldikten sonra İttihatçılar’la arasının açılması yüzünden Şam’ı terkedip İstanbul’a gitti. 1918’de Şam’da kurulan ilk Arap hükümetinin ordularıyla birlikte Şam’a döndü. Ardından Maarif Divanı başkanlığına getirildi. 1919’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’yi kurarak ilk başkanı oldu ve hayatını bu akademiye adadı. Ayrıca Şam’da oluşturduğu arkeoloji kurumunun yanı sıra Zâhiriyye Kütüphanesi’nin gelişmesini sağladı. Bu kurumu yöneten Kürd Ali diğer Arap ülkelerinde de birer akademinin açılmasına çalıştı ve Kahire Akademisi’nin kurucusu ve ölümüne kadar üyesi oldu.
Cemâleddîn-i Efgānî ile talebesi Muhammed Abduh’un başlattığı ıslah hareketini benimseyen Kürd Ali, Dımaşk Hukuk Enstitüsü’nde öğretim görevi üstlendiyse de genellikle resmî vazifelerden uzak kaldı. Ancak 1920-1922 ve 1928-1932 yıllarında Maarif bakanlığı yaptı. 1921’de üçüncü defa Avrupa seyahatine çıkarak Belçika, Hollanda, İngiltere, İspanya, Almanya, İsviçre ve Macaristan’ı gezdi. Seyahat hâtıralarını elli bir makalede toplayıp Ġarâʾibü’l-Ġarb adlı eserinin ikinci baskısına ekledi. Muhammed Kürd Ali Şam’da vefat etti.
İletişimin bir ıslah vesilesi olarak önemini kavramış olan Muhammed Kürd Ali bu imkândan faydalanmıştır. Gazeteciyi bir eğitimci, akıl hocası, milletleri doğru yola sevkeden, hükümdarları denetleyen ve mazlumları savunan bir kişi olarak görmüştür. el-Muḳtebes dergisinde Osmanlı yönetiminin eksikliklerini ortaya koymakla birlikte Osmanlı camiasından ayrılmak istememiştir. Buna rağmen birçok Osmanlı valisinin hışmına uğramış, gazetesi kapatılmış ve kendisi yargılanmıştır. Bu sebeple Fransızlar’ın I. Dünya Savaşı’ndan sonra Şam’ı işgalleri sırasında el-Muḳtebes’i kapatmış ve bilimsel araştırmalara yönelmiştir. Taassuba karşı olan Muhammed Kürd Ali, Arap-İslâm medeniyetini savunduğu gibi Batı medeniyetine hayranlığını da gizlememiştir. Batı medeniyetinden faydalanırken Araplar’ın kendi geçmişlerini unutmamaları gerektiğine dikkat çekmiştir. Araplar’ın kültürel yabancılığa düşmemeleri için Japonlar’ı örnek almalarını özellikle önermiştir. Bu çerçevede Abdülaziz Fehmi Paşa’nın Arapça’yı modernleştirmek maksadıyla Latin harflerini kabul etme fikrine karşı çıkmış ve bunun Kur’an dilini bozma, İslâm kültürünü yok etme amacı taşıdığını belirtmiştir.
II. Meşrutiyet’in ardından İttihatçılar’ın Türkçülük politikasının Osmanlı uyanışını çıkmaza soktuğunu, Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde Türkler’in ve Araplar’ın bir arada yaşaması gerektiğini söylemiştir. Ancak I. Dünya Savaşı’ndan ve Osmanlı Devleti’nin parçalanmasından sonra Arap birliğinin kurulmasını desteklemiştir. Muhammed Kürd Ali, İttihatçılar devrinde Türkler ve Araplar’dan oluşan Hürriyet ve İtilâf Fırkası adında siyasî bir parti kurmuştur. Suriye’deki Fransız mandası devrinde de müslüman ve hıristiyanların yer aldığı el-Hizbü’l-vatanî’yi oluşturmuşsa da uzun süre devam ettirememiştir. Tarihçi kişiliğiyle de bilinen Muhammed Kürd Ali, çalışmalarında İslâm medeniyetinin başarılarını ve Ortaçağ’da Avrupa üzerindeki etkisini dile getirmiş, şarkiyatçılara reddiye yazmıştır.
Eserleri. A) Telifleri. Resâʾilü’l-büleġāʾ (Kahire 1908, 1913, 1946, 1954); Ġarâʾibü’l-Ġarb (üç Avrupa seyahatiyle İstanbul ve Mısır gezilerine dair gözlemlerini ve anılarını içerir, Dımaşk 1910; I-II, Kahire 1923); er-Riḥletü’l-Enveriyye ile’l-aṣḳāʿi’l-Ḥicâziyye ve’ş-Şâmiyye (Beyrut 1916, 1334); el-Baʿs̱etü’l-ʿilmiyye ilâ Dâri’l-ḫilâfeti’l-İslâmiyye (Beyrut 1916); Ġābirü’l-Endelüs ve ḥâżıruhâ (MMİADm. [1922], II/5, s. 129-346); Ḫıṭaṭü’ş-Şâm (I-VI, Dımaşk 1343-1347/1925-1928); el-Ḥükûmetü’l-Mıṣriyye fi’ş-Şâm (Kahire 1925); el-Ḳadîm ve’l-ḥadîs̱ (el-Muḳteṭaf, el-Muḳtebes, el-Müʾeyyed, eẓ-Ẓâhir dergilerinde çıkan makalelerinden seçmeleri ihtiva eder, Kahire 1343/1925); el-İslâm ve’l-ḥaḍâretü’l-ʿArabiyye (Kahire 1934, 1936, 1950, 1968); el-İdâretü’l-İslâmiyye fî ʿizzi’l-ʿArab (bir önceki eserde yer alan bazı konferanslarıdır, Kahire 1934); Ümerâʾü’l-beyân (kadim ediplerden bazı ünlülerin biyografileri, edebî kişilikleri ve üslûpları hakkındadır, I-II, Kahire 1355/1937, 1367/1948; Beyrut 1969); Târîḫu’l-ḥaḍâre fi’l-ḳurûni’l-vüsṭâ ve’l-ḥadîs̱ (Kahire 1940); Dımaşḳ medînetü’s-siḥr ve’ş-şiʿr (bir önceki eserin bazı bölümlerinin özetinden ibarettir, Kahire 1944, 1404/1984); Aḳvâlünâ ve efʿâlünâ (eski ve yeni örf, âdet ve geleneklerin mukayesesidir, Kahire 1946); el-Müẕekkirât (I-IV, Dımaşk 1948-1951); Ġūṭatü Dımaşḳ (Dımaşk 1949, 1952, 1984); Künûzü’l-ecdâd (üstadı Tâhir el-Cezâirî dışında eski edip, şair ve müelliflerden elliden fazla kişinin biyografisini içerir, Dımaşk 1950, 1984); el-Muʿâṣırûn (nşr. M. el-Mısrî, Dımaşk 1980); Mecelletü’l-Muḳtebes (toplam sekiz cilt ve iki cüzdür).
B) Neşirleri. Abdullah b. Muhammed el-Belevî, Sîretü Aḥmed b. Ṭolûn (Dımaşk 1939); Zahîrüddin Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîḫu ḥükemâʾi’l-İslâm (Dımaşk 1946); Ali b. Ebû Ali et-Tenûhî, el-Müstecâd min feʿalâti’l-ecvâd (Dımaşk 1946); Ebû Abdullah Hasan b. Hüseyin, Bâziyânü’l-ʿAzîz-Billâh, Kitâbü’l-Beyzere fi’ṣ-ṣayd ve âlâtihî (Dımaşk 1947, 1952, 1409/1988); İbn Kuteybe, Kitâbü’l-Eşribe (Dımaşk 1366/1947) (eserleri için ayrıca bk. Sâmî ed-Dehhân, MMİADm., XXX/2 [1955], s. 240-251; Adnân el-Hatîb, MMLADm., XLIV/1-2 [1969], s. 161-180).
Muhammed Kürd Ali ayrıca şu eserleri Fransızca’dan tercüme etmiştir: Yâfmân, Ḳubbeʿatü’l-yahûdî (Kahire 1894); George, el-Fażîle ve’r-rezîle (Kahire 1907); el-Mücrimü’l-berîʾ (I-IV, Kahire 1907); Charles Sinopos, Târîḫu’l-ḥaḍâre (I-II, Kahire 1908).
BİBLİYOGRAFYA
M. Kürd Ali, Ḫıṭaṭü’ş-Şâm, Dımaşk 1928, VI, 411-425; a.mlf., el-Müẕekkirât, Dımaşk 1367-70/1948-51, I-IV, tür.yer.; Brockelmann, GAL Suppl., III, 430-434; Cemâleddin el-Âlûsî, Muḥammed Kürd ʿAlî, Bağdad 1946; Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 73; Sâmî ed-Dehhân, Muḥammed Kürd ʿAlî: Ḥayâtühû ve âs̱âruh, Dımaşk 1955; a.mlf., “Muḥammed Kürd ʿAlî”, MMİADm., XXX/2 (1955), s. 211-251; a.mlf., “Muhammad Kurd Ali”, Mélanges Louis Massignon, Damas 1957, I, 369-394; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 162; Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 420-422; Semîr Saykalî, “el-Ḥayâtü’l-fikriyyetü’d-Dımaşḳıyye fî müstehelli’l-ḳarni’l-ʿişrîn: Muḥammed Kürd ʿAlî ve Mecelletü’l-Meşriḳ”, el-Ḥayâtü’l-fikriyye fi’l-meşriḳı’l-ʿArabî: 1890-1939, Beyrut 1983, s. 145-171; M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 311-312; M. Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, Aʿlâmü Dımaşḳ, Dımaşk 1408/1987, s. 387-388; Şefîk Cebrî, Muḥâḍarât ʿan Muḥammed Kürd ʿAlî, Beyrut 1409/1989; Adnân el-Hatîb, Muḥammed Kürd ʿAlî, Dımaşk 1410/1989; a.mlf., “Muḥammed Kürd ʿAlî”, MMLADm., XLIV/1-2 (1969), s. 161-180; a.mlf., “Muḥammed Kürd ʿAlî”, a.e., LXIV/2 (1989), s. 179-187; R. Hermann, Kulturkrise und Konservative Erneuerung: Muḥammad Kurd ʿAlī (1876-1953), Frankfurt 1990; Muhammed b. İbrâhim eş-Şeybânî, Şeyḫu’l-bâḥis̱în Muḥammed Kürd ʿAlî, Küveyt 1993; Zekî el-Mehâsinî, “Muḥammed Kürd ʿAlî”, el-Kitâb, XII/51, Kahire 1953, s. 577-579; M. Kâmil Ayyâd, “Muḥammed Kürd ʿAlî”, MMİADm., XXXIV/1 (1959), s. 185-191; A. Havemann, “Between Ottoman Loyalty and Arab ‘Independence’ Muhammad Kurd Ali”, Quaderni di Studi Arabi, sy. 5-6, Venezia 1987-88, s. 347-356; Îsâ Fettûh, “Muḥammed Kürd ʿAlî”, MMLADm., LXIV/4 (1993), s. 712-725; Ch. Pellat, “Kurd ʿAlī”, EI2 (Fr.), V, 440-441.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 550-552 numaralı sayfalarda yer almıştır.