MUHAMMED MUHYİDDİN ABDÜLHAMÎD Muhammed Muhyiddîn b. Abdilhamîd el-Mısrî (1900-1973) İlmî neşirleriyle tanınan Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Müellif: İsmail Durmuş
Mısır’ın Şarkıye vilâyetindeki Kefrülhamâm köyünde doğdu. İlk öğrenimini memleketinde, orta öğrenimini Dimyat’ta tamamladı. Ezher Üniversitesi’nden 1925’te mezun oldu. Bir süre Ezher’in lise kısmı ile Kahire Enstitüsü’nde öğretmenlik yaptı. 1931’de Ezher’e müderris sıfatıyla tayin edildi. Uzun süre Arap Dili Fakültesi’nde müderris ve dekan olarak çalıştı. Bir müddet Ezher Üniversitesi’nde ve dinî enstitülerde teftiş dairesi müdürlüğü ve başmüfettişlik yaptı. 1940 yılı başında, yeni açılan Hartum Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne bağlı Yüksek Hukuk Mektebi’nde ders vermek ve mektebin din ilimlerine dair programlarını hazırlamak üzere Sudan’a davet edildi. Burada dört yıla yakın öğretim üyeliği sırasında kaleme aldığı miras hukukuna dair eseri, Hartum Yüksek Hukuk Mektebi ile diğer bazı hukuk ve ilâhiyat fakültelerinde ders kitabı olarak okutuldu. 1943 yılının sonunda Ezher Üniversitesi Arap Dili Fakültesi’ne müderris ve idareci sıfatıyla döndü. Bir süre İlâhiyat Fakültesi’nde ders okuttu. 1965’te Arap Dili Fakültesi’nin dekanlığından emekliye ayrıldı. 1964’te Kahire Arap Dil Kurumu’na üye seçilen Muhammed Muhyiddin, Ezher Üniversitesi’nde Lecnetü’l-fetvâ ve el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye’ye bağlı Lecnetü ihyâi’t-türâs’a başkan oldu; Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye üyeliği yaptı ve diğer birçok ilmî kuruluşta üye olarak görev aldı. 1973 Martında Kahire’de vefat etti.
Yazma eserlerin neşrinde metnin doğru anlaşılıp harekelenmesi, muğlak ifadelerle garîb kelimelerinin açıklanması, özellikle yazmalarda sıkça rastlanan nokta, harf ve hareke hatalarının giderilmesi Muhammed Muhyiddin’in edisyon kritik yöntemini oluşturan başlıca ilkelerdir. Bununla birlikte Bulak ve Avrupa baskılarını tashih edip tekrar basmaktan öte bir şey yapmadığı, yayımladığı eserlerin temel yazmalarına müracaat etmediği, gerekli indekslerini hazırlamadığı, son zamanlarındaki çalışmalarını öğrencilerine hazırlattığı gibi eleştirilere de mâruz kalmıştır. Kendisi, indeks hazırlamada harcanacak vakti yeni bir eser tahkikinde kullanmayı tercih ettiğini belirtmesinin yanı sıra (Mahmûd M. et-Tanâhî, s. 74) İbn Hallikân ve Kudâme b. Ca‘fer’in eserlerinin neşirlerinde olduğu gibi ayrıntılı fihrist ve indekslere yer verdiği de görülmektedir.
Eserleri. A) Telifleri. el-Muḫtâr min Ṣıḥâḥi’l-luġa (li’l-Cevherî) (Kahire 1353, M. Abdüllatîf es-Sübkî ile birlikte); Mebâdiʾü dürûsi’l-ʿArabiyye (Kahire 1353); el-Aḥvâlü’ş-şaḫṣiyye fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye (Kahire 1361; Beyrut 1404/1984); Aḥkâmü’l-mevârîs̱ ʿale’l-meẕâhibi’l-erbaʿa (Kahire 1366; Beyrut 1404/1984); Tenḳīḥu’l-Ezheriyye (Kahire 1369/1950); Dürûsü’t-taṣrîf (Sayda 1411/1990); Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm: Cüzʾü ʿAmme (Kahire, ts.).
B) Şerhleri. Şerḥu Maḳāmâti Bedîʿizzamân el-Hemedânî (Kahire 1342); Şerḥ ʿalâ Şerḥi İbn ʿAḳīl (ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik) (Minḥatü’l-celîl bi-taḥḳīḳi Şerḥi İbn ʿAḳīl, Kahire 1350, 1370/1951, 1392/1972); et-Tuḥfetü’s-seniyye bi-şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Âcurrûmiyye (Kahire 1353, 1370/1951); Şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-Ezheriyye (Kahire 1369/1950); en-Niẓâmü’l-ferîd bi-taḥḳīḳi Cevhereti’t-tevḥîd (İbrâhim el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevḥîd adlı manzumesine Abdüsselâm el-Lekānî’nin yazdığı İtḥâfü’l-mürîd isimli şerhe hâşiyedir, Kahire 1375/1955); Şerḥ ʿalâ Şerḥi Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ (Kahire 1377/1957); Şerḥu Dîvâni ʿÖmer b. Ebî Rebîʿa el-Maḫzûmî (Kahire 1380/1960); Şerḥ ʿalâ Kitâbi’l-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîn el-Kûfiyyîn ve’l-Baṣriyyîn (I-II, Kahire 1953-1961, Sorbon Üniversitesi’nde R. Blachère tarafından ders kitabı olarak okutulmuştur); ʿUddetü’s-sâlik ilâ taḥḳīḳı Evḍaḥi’l-mesâlik (Kahire 1387/1967); Şerḥu Dîvâni Ebî Temmâm (Kahire 1387/1967); Hidâyetü’s-sâlik ilâ taḥḳīḳı Evḍaḥi’l-mesâlik (Kahire 1388/1968); Sebîlü’l-felâḥ fî şerḥi Nûri’l-îżâḥ (Beyrut 1411/1990); el-İntiṣâf mine’l-İnṣâf (Şerḥ ʿale’l-Mufaṣṣal); Şerḥ ʿalâ metni’t-Telḫîṣ fi’l-belâġa.
C) Bazı Tahkikleri. Radıyyüddîn el-Esterâbâdî, Şerḥu’ş-Şâfiye (Kahire 1348; Beyrut 1395/1975); Kudâme b. Ca‘fer, Cevâhirü’l-elfâẓ (Kahire 1350); İbn Reşîḳ, el-ʿUmde (Kahire 1353); İbn Kuteybe, Edebü’l-kâtib (Kahire 1355); İbn Hişâm en-Nahvî, Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ (Kahire 1355, 1377/1957) ve Şerḥu Şüẕûri’ẕ-ẕeheb (Kahire 1355); İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye (Kahire 1356); Teftâzânî, Muḫtaṣarü’l-meʿânî (Kahire 1356); Ziyâeddin İbnü’l-Esîr, el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir (Kahire 1358); Üşmûnî, Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (I-IV, Kahire 1358); Hasan b. Bişr el-Âmidî, el-Muvâzene beyne Ebî Temmâm ve’l-Buḥtürî (Kahire 1363); İbn Hişâm en-Nahvî, Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (Kahire 1364, 1375/1956, 1387/1967); İbn Fâris, el-Mücmel fi’l-luġa (Kahire 1366); Abdürrahim el-Abbâsî, Meʿâhidü’t-tenṣîṣ fî şerḥi şevâhidi’t-Telḫîṣ (Beyrut 1366); Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr fî meḥâsini ehli’l-ʿaṣr (Kahire 1366); İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-aʿyân (Kahire 1367); Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni Endelüsi’r-raṭîb (Kahire 1367; Beyrut 1388/1968); Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Kahire 1367); Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr (Kahire 1369/1950, 1375/1956); Eş‘arî, Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn (Kahire 1369-1373/1950-1954, 1389-1390/1969-1970); Kādî Beyzâvî, Minhâcü’l-vüṣûl (Kahire 1370/1951, 1389/1969); İbn Akīl, Şerḥu Elfiyyeti İbni Mâlik (Kahire 1370/1951, 1382/1962, 1384/1964); İbn Teymiyye, Muvâfaḳatü ṣaḥîḥi’l-menḳūl (Kahire 1370/1951, M. Hâmid el-Fıkī ile birlikte); İbn Şâkir el-Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât (Kahire 1371/1951); İbn Hişâm en-Nahvî, Muġni’l-lebîb (Kahire 1372/1952, I-II, 1384/1964); Ebû İshak el-Husrî, Zehrü’l-âdâb (Kahire 1374/1954); Semhûdî, Vefâʾü’l-vefâ (Kahire 1374/1955); Meydânî, Mecmaʿu’l-ems̱âl (Kahire 1374/1955; I-II, Beyrut 1381-1382/1961-1962); İbn Kayyim el-Cevziyye, İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn (Kahire 1375/1955); İbn Teymiyye, eṣ-Ṣârimü’l-meslûl ʿalâ şâtimi’r-Resûl (Tanta 1379/1960; Beyrut 1395/1975, 1398/1978); Abdülganî el-Meydânî, el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb (1381/1961); Celâleddin es-Süyûtî, Târîḫu’l-ḫulefâʾ (Kahire 1383/1964); Abdülkāhir el-Bağdâdî, el-Farḳ beyne’l-fıraḳ (Kahire 1384/1964); Mergīnânî, el-Hidâye (Kahire 1385/1966); Şâtıbî, el-Muvâfaḳāt (Kahire 1969-1970); Abdülkādir el-Bağdâdî, Ḫizânetü’l-edeb (sadece iki cildi); Hatîb et-Tebrîzî, Şerḥu’l-Ḥamâse; Hatîb el-Kazvînî, el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa (I-II, Kahire, ts.; Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd’in eserleri ve tahkikleri için ayrıca bk. Mahmûd M. et-Tanâhî, s. 78-80; M. Receb el-Beyyûmî, IV, 179-187; M. Mehdî Allâm, s. 316-317; M. Abdülmün‘im Hafâcî, s. 447-449).
BİBLİYOGRAFYA
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 92; Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, II, 634; Mahmûd M. et-Tanâhî, Medḫal ilâ târîḫi neşri’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Kahire 1405/1984, s. 70-80; M. Receb el-Beyyûmî, en-Nehḍatü’l-İslâmiyye fî siyeri aʿlâmihe’l-muʿâṣırîn, Kahire 1405/1984, IV, 164-187; Ömer Rızâ Kehhâle, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 745-746; M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 316-317; M. Abdülmün‘im Hafâcî, el-Ezher fî elf ʿâm, Beyrut-Kahire 1408/1988, III, 445-449.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 556-557 numaralı sayfalarda yer almıştır.