PRITSAK, Omeljan (1919-2006) Ukraynalı Türkolog.
Müellif: Vildan S. Coşkun
7 Nisan 1919’da Sambir’de (Ukrayna) doğdu. Mühendis olan babası Osyp, Pritsak iki aylıkken savaşta tutuklanmış, ardından ölmüştü. Bir yaşındayken annesi ve üvey babası ile Tarnopol’e taşındı ve on yedi yaşına kadar orada kaldı. Küçük yaşta resme merak saran Pritsak dünya liderlerinin fotoğraflarını biriktirdi ve hayat hikâyelerini çıkarmaya başladı. O yıllarda Ukrayna, Polonya idaresinde olduğundan ailesi onu Polonya okullarına gönderdi. Dokuz yaşında iken “gymnasium”a başladı. Zamanla okulun mükemmel kütüphanesi onu Latince ve Grekçe konularında araştırma yapmaya sevketti. Bir yandan Farsça öğrenirken bir yandan da siyasal ve sosyal tarihin problemleriyle ilgilendi. Ailesinin kendisinden sakladığı Ukrayna asıllı olduğu gerçeğini öğrendikten sonra gizlice Ukrayna dili, edebiyatı ve tarihine yöneldi. On üçüncü yaş gününde Polonyalı ismi Emil’i Ukraynalı ismi Omeljan ile değiştirdi. Çalışmaları esnasında Ukrayna tarih yazıcılığında Arapça, Farsça ve Türkçe kaynakların az kullanıldığını farketti. Bunları Ukrayna bilimine sokmak amacıyla Lviv (Lemberg) Üniversitesi Doğu Araştırmaları Bölümü’ne girdi. Üniversitede Orta Asya tarihi, Sâmî, İran ve Altay dilleriyle Çince öğrendi. Türkçe’yle ilk âşinalığı askerliği esnasında bulunduğu Başkırt’ta olmuştur. 1943’te Berlin Üniversitesi’nde akademik çalışmalara başladı. Alman şarkiyatçısı Richard Hartmann, Türkolog Annemarie von Gabain, İran ve Orta Asya uzmanı Hans Heinrich Schaeder’le çalıştı. İslâm’la ilgisinde ve tarihçiliğinde özellikle Schaeder’den büyük çapta etkilendi. Savaş sebebiyle ara verdiği çalışmalarına 1946’da Göttingen Üniversitesi’nde devam etti. 1948’de Karahanlılar’la ilgili araştırmasıyla doktor unvanını aldı. Bu tarihten sonraki on iki yılını Türkoloji çalışmalarına ayırdı. Almanya’da üniversitelerde hocalık yaptıktan sonra Cambridge, Cracow (Krakau), Varşova (Warsaw) ve Harvard üniversitelerinde misafir öğretim üyeliğinde bulundu. 1961’de Amerika’ya yerleşerek önce Washington Üniversitesi’nde, ardından Harvard’da çalıştı. Batı’daki Ukrayna araştırmalarını bir araya getiren merkezin kurulmasına öncülük etti ve 1968’de Ukrayna Çalışmaları Komitesi adı verilen bu merkezin başına getirildi. 1973’te Harvard Ukrayna Enstitüsü’nde kurulan üç kürsünün başına geçti ve öğrenci yetiştirmeye başladı. Ayrıca Harvard Ukrayna Çalışmaları Bölümü dergisinin baş editörü oldu. Pritsak aralarında Türk Dil Kurumu’nun da bulunduğu birçok kurum ve enstitünün üyesiydi. Emekliliğinden sonra zamanını Ukrayna Bilimler Akademisi’ndeki Avrupa-Asya ve Ortadoğu çalışmalarına adadı. Uzun yıllar yaşadığı Boston’da 29 Mayıs 2006’da öldü.
500’den fazla yayını bulunan Pritsak’ın eserlerinin dökümü Lubomyr A. Hajda tarafından yapılmıştır. Türkoloji’yle ilgili eserleri şunlardır: Die Bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren (Wiesbaden 1955), Das Alttürkische (Leiden 1963), The Pecenegs: A Case of Social and Economic Transformation (Netherland 1976). Diğer Eserleri: Chomu katedry ukrainznavstva (Cambridge 1973, 1533’e kadar Ukrayna tarihi); Studies in Medieval Eurasian History (London 1981); Na perekhresti dvokh tysiacholit Bohdan Kazymyra (Canada 1984, Ukrayna kilise tarihi); On the Writing of History on Kievan Rus’ (Cambridge 1985, Ukrayna tarihi hakkında); When and Where was Olga Baptized? (Cambridge 1987, Ukrayna kilise tarihi hakkında); The Origins of the Old Rus’ Weights and Monetary Systems: Two Studies in Western Eurasian Metrology and Numismatics in the Seventh to Eleventh Centuries (Cambridge 1998, Kiev dönemi eski Ukrayna nümismatik tarihi). Ukrains’ke Literaturna baroko (Ukrayna 2003, XVIII. yüzyıla kadar olan Ukrayna edebiyatı tarihi). Pritsak’ın bir kısmı Türkçe’ye çevrilen önemli makaleleri de şunlardır: “Mahmud Kâşgarî Kimdir?” (trc. Hasan Eren, TM, X [Ankara 1951], s. 243-246); “Der unterang des reiches des Oğuzischen yabğu” (60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Koprülü Armağanı, Ankara 1953, s. 397-410); “Armenisch-Kiptschakisch” (Ph.TF, I, 81); “Balkarca’da Eski Türkçe Uzun Sesliler (Vokaller)” (trc. Müjdat Kayaerli, TKA, XXVI/2 [1988], s. 95-99); “Kıpçakça” (Tarihî Türk Şiveleri, Ankara 1998, s. 111-122); “İlk Türk-Ukrayna İttifakı (1648)” (trc. Kemal Beydilli, İlmî Araştırmalar, VII [İstanbul 1999], s. 255-284); “Kara-hanlılar” (İA, 1977, VI, 251-273); “Türk-Slav Ortak Yaşamı: Güneydoğu Avrupa’nın Türk Göçebeleri” (Türkler, Ankara 2002, II, 509-521).
BİBLİYOGRAFYA
O. Pritsak, “Apologia pro vita sua”, JTS, II (1978), s. IX-XVIII; N. N. Poppe, Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden 1965, s. 119-120; L. A. Hajda, “Omeljan Pritsak: A Biographical Sketch”, Harvard Ukrainian Studies, III-IV/1, Cambridge 1979-80, s. 1-6.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 348-349 numaralı sayfalarda yer almıştır.