REMLÎ, Hayreddin b. Ahmed, (Hayruddîn b. Ahmed b. Alî el-Eyyûbî el-Uleymî el-Fârûkī er-Remlî; ö. 1081/1671) Hanefî fakihi.
Müellif: Ali Pekcan
993 yılı Ramazan başlarında (Ağustos 1585) Filistin’in Remle şehrinde doğdu ve orada yetişti. Erken yaşlarda Mûsâ b. Hasan er-Remlî’den Kur’an ve Şâfiî fıkhı öğrendi. 1007’de (1598) Kahire’deki ağabeyi Abdünnebî’nin yanına giderek Ezher’de eğitimine devam etti. Burada bir süre daha Şâfiî fıkhı okuduktan sonra Hanefî mezhebine geçti ve bu mezhebin fıkhını öğrenmeye başladı. Aralarında Abdullah b. Muhammed en-Nahrîrî, Muhammed b. Muhammed el-Hânûtî, Ebû Bekir eş-Şinnâvî, Ahmed b. Emînüddin Muhammed b. Abdül‘âl, Ebü’n-Necâ Sâlim es-Senhûrî, Ebû Bekir b. İsmâil eş-Şenevânî, Süleyman b. Abdüddâim el-Bâbilî ve Abdurrahman el-Behnî’nin bulunduğu âlimlerden fıkıh, usûl-i fıkıh, hadis, kıraat ve nahiv dersleri aldı. Ezher’de fetva vermeye başladı. 1013 yılının sonlarına doğru (1605 başları) Remle’ye döndü. Bir süre Gazze’de ikamet etti. Ömrünün sonuna kadar memleketinde öğretim ve fetva işleriyle meşgul oldu. Şöhreti kısa sürede birçok bölgede yayıldı ve fetvalarına rağbet arttı. Resmî bir görev almayan Remlî meyve yetiştiriciliğinden elde ettiği gelirle geçimini sağladı ve birçok mülkü oldu. Şam, Kudüs gibi şehirler başta olmak üzere çeşitli bölgelerden gelen çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında Muhammed b. Kemâleddin b. Hamza ile oğlu Burhâneddin İbn Hamza, İbrâhim b. Abdurrahman el-Hıyârî, Yahyâ b. Muhammed eş-Şâvî el-Cezâirî, Ebû Sâlim el-Ayyâşî, Alâeddin el-Haskefî, Muhammed b. Hâfızüddin es-Sürûrî ve Îsâ b. Muhammed es-Seâlibî gibi önde gelen âlimler anılabilir. Tefsir, hadis ve özellikle fıkıh konusunda yetkin olduğu belirtilen ve fukaha tasnifinde kendisine “meselede müctehid” kategorisinde yer verilen Remlî yaşadığı dönemde Hanefîler’in en önde gelen âlimi kabul edilmiştir. İlmî kudretinin yanı sıra saygın kişiliğiyle dönemin hâkim ve yöneticileri üzerinde nüfuz sahibi olduğu nakledilmektedir. Remlî 27 Ramazan 1081 (7 Şubat 1671) tarihinde Remle’de vefat etti. Zengin kütüphanesindeki kitaplar daha sonra Akkâ Valisi Cezzâr Ahmed Paşa tarafından bu şehirde yaptırılan Ahmediyye Kütüphanesi’ne konmuştur.
Eserleri. 1. el-Fetâva’l-Ḫayriyye*. Remlî’nin verdiği fetvaları oğlu Muhyiddin derleyerek kitap haline getirmeye başlamış, onun vefatı üzerine eser müellifin talebesi İbrâhim b. Süleyman el-Cînînî tarafından tamamlanmıştır (Bulak 1273, 1300; Kahire 1275-1276, 1310; İbn Âbidîn’in el-ʿUḳūdü’d-Dürriyye adlı eseriyle birlikte, İstanbul 1311, 1313). XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin değişik yörelerinde karşılaşılan meselelerle ilgili 2161 fetvayı ihtiva eden eser özellikle müellifin yaşadığı Filistin bölgesinde devrin din anlayışını, toplum yapısını ve sosyokültürel hayatın bazı yönlerini yansıtması açısından büyük öneme sahiptir. 2. Ḥâşiyetü’l-Baḥri’r-râʾiḳ. Zeynüddin İbn Nüceym’in eseriyle ilgili olup Muẓhirü’l-ḥakāʾiḳi’l-ḫafiyye mine’l-Baḥri’r-râʾiḳ adıyla da geçer (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 343). 3. Ḥâşiyetü’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (Nüzhetü’n-nevâẓır ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir). Zeynüddin İbn Nüceym’in eseri üzerine hâşiye olup oğlu Necmeddin tarafından tamamlanmıştır (İstanbul 1290, Ahmed b. Muhammed el-Hamevî’nin şerhi ve Nûreddin İbn Gānim’in hâşiyesiyle birlikte). 4. Ḥâşiyetü Câmiʿi’l-fuṣûleyn (el-Leʾâli’d-Dürriyye fi’l-fevâʾidi’l-Ḫayriyye). Bedreddin Simâvî’nin eserine yazdığı hâşiyedir (I-II, Kahire 1300; Bulak 1301). 5. Ḥâşiyetü’l-Bezzâziyye (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 322; Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1092). 6. Feyżü’r-râzıḳ ʿale’l-Baḥri’r-râʾiḳ. Zeynüddin İbn Nüceym’in eserine dair yaptığı muhtelif çalışmalardan biridir (Kayseri Râşid Efendi Ktp., Râşid Efendi, nr. 272). 7. Levâʾiḥu’l-envâr ʿalâ Mineḥi’l-Ġaffâr. Muhammed b. Abdullah et-Timurtâşî’nin kendi eseri Tenvîrü’l-ebṣâr’a yazdığı şerhin hâşiyesidir (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1118, 1119; Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 405, Şehid Ali Paşa, nr. 760). 8. Dîvân (TSMK, Revan Köşkü, nr. 700).
Kaynaklarda Bedreddin el-Aynî’nin Remzü’l-ḥaḳāʾiḳ fî şerḥi Kenzi’d-deḳāʾiḳ adlı eserine de hâşiye yazdığı belirtilen Remlî bazı risâleler kaleme almıştır: el-Fevzü ve’l-ġunm fî mesʾeleti’ş-şeref mine’l-üm (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 1582), Risâle fi’l-Ḥıżır (Âtıf Efendi Ktp., nr. 2787). Bazı risâleleri de Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 322) bir mecmua içinde bulunmaktadır: Meslekü’l-inṣâf fî ʿademi’l-farḳ beyne mesʾeletey es-Sübkî ve’l-Ḫaṣṣâf (vr. 244-267), Cevâbü Risâleti’ş-Şeyḫ Ṣâliḥ b. Muḥammed (vr. 267-280), Risâle fî cevâbi’l-esʾileti ʿan baʿżi’l-mesâʾili’l-fıḳhiyye (vr. 280-286), Risâle fî sûreti’l-ḥücceti’ş-şerʿiyye (vr. 286-292), Risâle fî beyâni’l-istisnâʾ fî ḳavlihî Teʿâlâ “lev kâne fîhimâ …” (vr. 293-295), Risâle fi’l-cevâb ʿan mesʾeleti men ḳāle “in feʿale keẕâ …” (vr. 295-297), Cevâbü suʾâli Şeyḫi’l-İslâm Yaḥyâ Efendi fî mesʾeleti’l-ḥilf (vr. 297-303).
BİBLİYOGRAFYA
Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 134-139; Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 368-369; C. Zeydân, Târîḫu âdâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Kahire 1911, II, 359; Serkîs, Muʿcem, I, 951; Brockelmann, GAL, II, 408; Suppl., II, 432; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 19, 358; Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 74, 375; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 132; Müneccid, Muʿcem, I, 153, 729, 778, 953; İhsan Abbas, “Ḫair ad-Dīn ar-Ramlī’s, Fetava: A New Light on Life in Palestine in the Eleventh / Seventeenth Century”, Die Islamische welt Zwischen Mittelalter und Neuzeit Festschrift für Hans Robert Roemer zum 65. Geburtstag (ed. U. Haarmann – P. Bachmann), Beirut 1979, s. 1-19; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 287; Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, II, 176; Samir M. Seikaly, “Land Tenure in 17th Century Palestine: The Evidence From The al-Fatâwâ al-Khairiyya”, Land Tenure and Social Transformation in the Middle East (ed. Tarif Khalidi), Beirut 1984, s. 397-408; Hayreddin Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, Ankara 1985, s. 199; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 132; Fihrisü Mektebeti’l-Ezher: Fıḳhü’l-Ḥanefî, [baskı yeri ve tarihi yok], II, 217; Sabrina Joseph, “An Analysis of Khayr al-Din al-Ramli’s Fatawa on Peasant Land Tenure in Seventeenth-Century Palestine”, Arab Studies Journal, VI/2-VII/1, Washington 1999, s. 112-127; H. Gerber, “Rigidity Versus Opennes in Late Classical Islamic Law: The Case of the Seventeenth-Century Palestinian Muftî Khayr al-Din al-Ramlî”, Islamic Law Society, V/2, Leiden 1998, s. 165-195.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 563-564 numaralı sayfalarda yer almıştır.