RIZÂ KULI HAN Rızâ Kulı Hân b. Muhammed Hâdî b. İsmâîl Kemâl-i Taberistânî (ö. 1288/1871) İranlı şair, edebiyat tarihçisi ve devlet adamı.
Müellif: A. Naci Tokmak
1215 (1800) yılında Tahran’da doğdu. Mensupları arasında XIV. yüzyılın ünlü şairi Kemâl-i Hucendî’nin de bulunduğu tanınmış bir ailedendir. Dedesi Damgan bölgesinde bir aşiret reisi, babası Kaçar sarayında yüksek rütbeli bir görevli idi. İki yaşında babasını, bir süre sonra annesini kaybetti. Çocukluk ve ilk gençlik yıllarını Şîraz’da üvey babası Muhammed Mehdî Han’ın yanında geçirdi. Tahsilini bitirdikten sonra Fars genel valisinin hizmetine girdi ve yükselmesinde valinin büyük etkisi oldu. İlk şiirlerinde “Çâker” mahlasını kullandı, ardından “Hidâyet” mahlasını benimsedi. Feth Ali Şah 1829’da Şîraz’a geldiğinde huzuruna çıkarak onun için yazdığı bir kaside ile diğer bazı şiirlerini sundu. Şah kendisine han unvanı vererek onu sarayına emîrü’ş-şuarâ yaptı; ancak Rızâ Kulı o sırada ağır bir hastalığa yakalandığından Tahran’a gidemedi. Ardından Muhammed Şah ve Nâsırüddin Şah tarafından şehzadelerin eğitimiyle görevlendirildi ve o dönemlerde taşıdığı “Lalabaşı” unvanıyla tanındı. Bir ara istifa edip uzlete çekildiyse de 1851 yılında Nâsırüddin Şah onu tekrar hizmete çağırıp Hârizm’e elçi olarak gönderdi. Bu görevden sonra Maarif vekili yardımcılığına ve yeni kurulan dârülfünûn reisliğine getirildi. Ardından Azerbaycan valisi veliaht Muzafferüddin Mirza’nın lalabaşısı sıfatıyla Tebriz’e gitti. Şefkati, güzel ahlâkı ve nüktedan kişiliğiyle tanınan Rızâ Kulı, Muzafferüddin Mirza on sekiz yaşını doldurduğunda tekrar Tahran’a döndü ve kısa bir inzivânın ardından 29 Haziran 1871 tarihinde orada vefat etti. Rızâ Kulı Han eğitim, öğretim ve idarî hizmetleri yanında İlhanlılar devrinden sonra İran’ın yetiştirdiği en orijinal, en velûd şair ve ilim adamı kabul edilebilir.
Eserleri. 1. Ravżatü’ṣ-ṣafâ-yi Nâṣırî. Mîrhând’ın Ravżatü’ṣ-ṣafâ adlı eserini 1853 yılına kadar getiren, çoğu neşredilmemiş kaynaklarla resmî belgelere dayanan 60.000 beyitlik bir eserdir; sadece siyasî hadiselere değil coğrafyaya, edebiyata ve sanata dair pek çok bilgiyi ihtiva eder (I-III, Tahran 1270-1274/1853-1857). 2. Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ. Ebü’l-Abbâs-ı Merzevî’den (ö. X. yüzyılın başları) 1284 (1867-68) yılına kadar şairlerin biyografisini ve şiirlerinden örnekleri içeren eser İran şiir tarihinin ana kaynaklarından biridir. Bir mukaddime, Nâsırüddin Şah’a, diğer şair sultan ve şehzadelerle Farsça yazan şairlere yer verilen dört bölümden meydana gelmiştir. 1288’de (1871) tamamlanmış olup telifi mukaddimede belirtildiği üzere otuz yıl sürmüştür. Kitabın yazımında Avfî’nin Lübâbü’l-elbâb’ı ile Takıyyüddin Muhammed Evhadî’nin ʿArafâtü’l-ʿâşıḳīn’i başta olmak üzere otuz üç tezkire, sefîne ve şiir mecmuasından faydalanılmıştır. İlk defa müellifin oğlu Ali Kulı Han tarafından Mirza Âgā Kamreî’nin nesta‘lik hattıyla taş baskısı yapılan Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ (Tahran 1295) daha sonra Müzâhir Musaffâ tarafından neşredilmiştir (I-III, Tahran 1334-1341 hş.; 1382 hş.). 3. Ferheng-i Encümen-ârâ-yi Nâṣırî. Bir mukaddimeden sonra çeşitli lugatlardan derlenmiş kelimelerden ve eski şairlerden seçilmiş örnek beyitlerden oluşmaktadır (Tahran 1338 hş.). 4. Riyâżü’l-ʿârifîn. 1260 (1844) yılında yazılıp Kaçar Muhammed Şah’a takdim edilen eser Farsça yazan 354 mutasavvıf şair ve filozofun biyografisini içerir. Bir mukaddime ile dört bölümden oluşan kitabın telifinde Teẕkiretü’l-evliyâʾ, Mecâlisü’n-nefâʾis, Nefeḥâtü’l-üns, Teẕkire-i Devletşâh gibi kaynaklardan yararlanılmıştır. Müellifin torunu Mehdî Kulı’nın mukaddimesiyle basılan eseri (Tahran 1305) daha sonra Mihr Ali Gürgânî neşretmiştir (Tahran 1344 hş.). 5. Sefâretnâme-i Ḫârizm (Bulak 1292). Charles Henri Auguste Schefer tarafından Fransızca’ya tercüme edilmiştir (I-II, Paris 1876-1879). 6. Dîvân. 30.000 beyit olup gazel ve kasidelerden meydana gelmiştir (British Museum, bk. Rieu, Supplement, s. 365). Rıza Kulı Han’ın bunlardan başka Gülistân-ı İrem (Tahran 1270), Meẓâhirü’l-envâr (Tebriz 1280), Fihrisü’t-tevârîḫ (Tebriz 1280), Ecmelü’t-tevârîḫ (Tebriz 1283), Risâle-i Medâricü’l-belâġa (Tahran 2004), Riyâżü’l-muḥibbîn, Miftâḥu’l-künûz, Leṭâʾifü’l-maʿârif, Envârü’l-vilâye, Baḥrü’l-ḥaḳāyıḳ, Enîsü’l-ʿâşıḳīn, Hürrem-bihişt, Hidâyetnâme ve Menhecü’l-hidâye adlı eserleri bulunmaktadır (eserlerin bir listesi için bk. Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ, neşredenin girişi, I, 35-39). Ayrıca Dîvân-ı Nâṣır-ı Ḫüsrev (Tebriz 1280), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Dîvân-ı Şems-i Tebrîzî’sinden yaptığı seçmelerden oluşan Dîvân-ı Şemsü’l-ḥaḳāʾiḳ (Tebriz 1280), Dîvân-ı Menûçihrî (Tahran 1282, 1285, 1295 hş.) ve Ḳābûsnâme (Tahran 1285) gibi eserlerin neşrini gerçekleştirmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Rızâ Kulı Han Hidâyet, Teẕkire-i Riyâżü’l-ʿârifîn, Tahran 1316 hş., Mukaddime; a.mlf., Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ (nşr. Müzâhir Musaffâ), Tahran 1382 hş., neşredenin girişi, I, 35-39; C. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London 1895, s. 227-228, 365; Browne, LHP, IV, tür.yer.; Storey, Persian Literature, I, 151-152, 224, 239, 342-343, 906-913; I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, II, 546; Abbas İkbâl-i Âştiyânî, Târîḫ-i Mufaṣṣal-ı Îrân (nşr. M. Debîrsiyâkī), Tahran 1346 hş., s. 754-800; Rypka, HIL, s. 340-341; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîḫ-i Teẕkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1348 hş./1969, I, 666-671; Yahyâ Âryanpûr, Ez Ṣabâ tâ Nîmâ, Tahran 1350 hş./1971, I, 261-264; Bânû Nusret Tecrübekâr, Sebk-i Şiʿr der ʿAṣr-i Ḳācâriyye, Tahran 1350, s. 109-113; Rızâzâde-i Şafak, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1352 hş., s. 612-613, 618-619, 631; Yûsuf Mugīsüssaltana, Nâmehâ-yı Yûsuf Muġīs̱ü’s-salṭana: 1320-1334 h. (nşr. Ma‘sûme Mâfî), Tahran 1362, s. 312; Persian Literature (ed. Ehsan Yarshater), New York 1988, s. 325-327; Bahâr, Sebkşinâsî, Tahran 1370 hş., III, 367-370; S. J. A. Churchill, “A Modern Contributor to Persian Literature: Riza Kuli Khan [Rypka, 339] and His Work”, JRAS, new series, XVIII (1886), s. 196-206; H. Massé, “Riḍā Ḳulī Khān”, EI2 (İng.), VIII, 510-511; R. Afīfī, “Anjomanārā”, EIr., II, 95-96; P. E. Losensky, “Hedayat”, a.e., XII, 119-121.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 64-65 numaralı sayfalarda yer almıştır.