RUMÛZÎ

927 (1521) yılı civarında İstanbul’da doğdu. Adı Mustafa’dır. Mustafa Âlî Efendi onu Molla Rumûzî ve Muammâyî şeklinde anar. Eserinden medrese tahsili gördüğü, Arapça ve Farsça bildiği anlaşılmaktadır. Bilinen ilk görevi başdefterdarlık vâridât kâtipliğidir. Ahdî, tezkiresinde onun Vâridâtî Mustafa Çelebi diye şöhret kazandığını belirtir. Daha sonra sipahi bölüğüne geçti. Ardından Mısır Defterdarlığı’nda muhasebeci oldu. Mısır’da üç beylerbeyi döneminde bu görevini sürdürdükten sonra Yemen defterdarlığına getirildi. Koca Sinan Paşa tarafından Yemen isyanlarının bastırılması sırasında anlaşma sağlamak üzere 977’de (1570) İmam Mutahhar’a elçi olarak gönderildi. Muhtemelen Sinan Paşa ile birlikte Yemen’den ayrıldı ve onun yanında Tunus seferine katıldı (982/1574). 990 (1582) yılından önceki bir tarihte öldüğü anlaşılmaktadır.

Rumûzî’nin en önemli eseri Yemen defterdarlığı sırasında yazdığı Nâme-i Fütûh-ı Yemen’dir (Târîh-i Feth-i Yemen, Fütûh-ı Yemen). Kitapta, Yemen valilerinin kötü idareleri yüzünden Osmanlı yönetimine karşı direnen, hatta Portekizliler’le iş birliği yapan Zeydî imamı Mutahhar’ın 974’te (1567) başlattığı isyanı bastırmakla görevli Mısır Beylerbeyi Sinan Paşa’nın Yemen’deki fetihleri anlatılmaktadır. Buradaki olayları yakından izleyen Rumûzî mesnevi tarzındaki eserini Sinan Paşa’nın emriyle kaleme almıştır. Yemen’de cereyan eden olayların da ilâve edildiği, Sinan Paşa’nın nezâreti altında hazırlanan eserde Zeydîler’e karşı kazanılan her zafer için bir tarih düşürülmüş ve Sinan Paşa bunları bizzat tashih etmiştir. Üç bölümden oluşan eserin 3070 beyitlik birinci bölümü başlangıçtan Sinan Paşa’nın fetihlerine kadar gelen bir Yemen tarihidir. 14.511 beyitlik ikinci bölümde Sinan Paşa’nın 976-978 (1569-1571) yılları arasında Zeydîler’e karşı Yemen’de sürdürdüğü mücadele, 3000 beyitlik üçüncü bölümde Tunus’taki Halkulvâdî Kalesi’nin İspanyollar’dan alınışı (982/1574) anlatılmaktadır. Rumûzî, Yemen’de bulunan 200’den fazla şehir ve kalenin fethini anlatırken bölgenin âdetleri, inançları, kültür seviyesi, yaşayış tarzı, iktisadî ve coğrafî durumu hakkında kendi müşahedelerine dayanan bilgiler vermiştir. Eserde Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Bostân ve Gülistân’ından iktibaslar bulunduğu gibi Sa‘lebî’nin tefsiri, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’nin Mevâkıb adıyla Türkçe’ye tercüme edilen tefsiri, Beyzâvî’nin tefsiri, Hatîb et-Tebrîzî’nin Mişkâtü’l-meṣâbîḥ’i ve Muhammed b. Ali el-Kaffâl’in Cevâmiʿu’l-kelim’inden yararlanılmıştır. Yemen’in fethinden dönüşte Mekke’de Kutbüddin el-Mekkî ile görüşen Sinan Paşa eserin bir nüshasını ona vererek mensur bir Yemen tarihi yazmasını istemiş, bunun üzerine Mekkî, el-Berḳu’l-Yemânî fi’l-fetḥi’l-ʿOs̱mânî adlı eserini kaleme almıştır.

Nâme-i Fütûh-ı Yemen’in bilinen yazma nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (Revan Köşkü, nr. 1297), Süleymaniye (Damad İbrâhim Paşa, nr. 33), İstanbul Üniversitesi (TY, nr. 6045) ve Millet (Ali Emîrî Efendi, Manzum, nr. 1311) kütüphanelerinin yanı sıra İsmail E. Erünsal’ın özel kütüphanesinde bulunmaktadır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki nüshasının minyatürleri araştırmalara konu olmuştur (Fehmi Edhem Karatay – Ivan Stchoukine, Les manuscrits orientaux illustrés de la bibliothèque de l’universite de Stanbul, Paris 1933, s. 11-14). Eser, Hulusi Yavuz tarafından “Fetihnâme-i Tûnus ve Halku’l-vâd” bölümü hariç Yemen’de Osmanlı İdâresi ve Rumûzî Târihi ismiyle tenkitli basım halinde yayımlanmıştır (I-II, Ankara 2003). Rumûzî düşürdüğü tarihleri ve muammalarını Muammeyât adlı eserinde toplamıştır (Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 567; İÜ Ktp., TY, nr. 1890). Ahdî onun bu husustaki maharetini överek üç muammasını eserine almıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Nehrevâlî, el-Berḳu’l-Yemânî fi’l-fetḥi’l-ʿOs̱mânî (nşr. Hamed el-Câsir), Riyad 1387/1967, s. 12-13, ayrıca bk. tür.yer.; Ahdî, Gülşen-i Şuarâ, Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 774, vr. 100^a; Âlî Mustafa Efendi, Künhü’l-ahbâr, İÜ Ktp., TY, nr. 5959, vr. 414^b vd.; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 239-240; Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, III, 237 vd.; Osmanlı Müellifleri, III, 101, 171, 176, 188; Filiz Öğütmen, Târîh-i Feth-i Yemen’in Minyatürleri (mezuniyet tezi, 1964), İÜ Ed.Fak. Sanat Tarihi Bölümü Ktp., nr. 3498; M. Götz, Türkische Handschriften, Wiesbaden 1968, II, 407; Zeren Akalay, Osmanlı Tarihi ile İlgili Minyatürlü Yazmalar: Şehnâmeler ve Gazânâmeler (doktora tezi, 1972), İÜ Ed.Fak. Sanat Tarihi Bölümü; Babinger (Üçok), s. 102; Hulûsi Yavuz, Kâbe ve Haremeyn İçin Yemen’de Osmanlı Hâkimiyeti: 1517-1571, İstanbul 1984, s. 13; a.mlf., “İslâm San’atları Bakımından Rumûzî’nin Fütûh-ı Yemen’i”, MÜİFD, sy. 4 (1986), s. 53-65; Ramazan Şeşen, “Türkiye Kütüphanelerinde Bulunan Bazı Nâdir Yazmalar”, TED, IX (1978), s. 373-404.