Sawash Muslihedin Abdulmajeed al-Jasimi. İbnü Mühennâ Lügati (Kitâb hilyetü’l-insân ve helbetü’l-lisân): metin-dil özellikleri-dizin. Doktora tezi (2016)

Sawash Muslihedin Abdulmajeed al-Jasimi. İbnü Mühennâ Lügati (Kitâb hilyetü’l-insân ve helbetü’l-lisân): metin-dil özellikleri-dizin. Doktora tezi. İzmir: T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, VIII+465 [+94] s.

Ön söz

Türklerin kitleler halinde İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte, Araplara Türkçe öğretimi amacıyla birçok eser meydana getirilmiştir. Bu eserler genellikle iki ya da daha fazla dilli sözlükler şeklinde olup, bu dillerin gramer hususiyetleri hakkında da bilgiler içermektedir. XIII. yüzyılın ikinci yarısında yazıldığı tahmin edilen, Cemalüddin İbnü Mühennâ tarafından kaleme alınan Kitab Hilyetü’l-İnsan ve Helbetü’l-Lisan (İbnü Mühennâ Lügati) bu kitaplardan biridir.

Çalışmamızın temeli olan bu eser, Araplara Farsça, Türkçe ve Moğolca öğretmek amacıyla Arapça kaleme alınmış ve üç kısımdan oluşturulmuştur. Birinci kısım Farsçaya, ikinci kısım Türkçeye, üçüncü kısım ise Moğolcaya ayrılmıştır. Çalışmada, bu üç dilin grameri hakkında kısa bilgiler ve çeşitli konulara göre kelime listeleri yer almaktadır. Yazar, önce kelimenin Arapçasını verir, yanında da Farsça, Türkçe veya Moğolca anlamını gösterir.

Eserin, günümüze kadar 6 nüshası bulunmuştur. Beş nüshası Avrupa’nın çeşitli kütüphanelerindedir. Bu nüshaları karşılaştırıp dünyaya tanıtan Rus bilim adamı P.M. Melioranskiy olmuştur. Altıncı nüshası ise İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi, Elyazmaları Kısmı, 1202 numarada kayıtlı bulunmaktadır. Kılıf ve yazısız sayfalar hariç 186 varaktan oluşan bu nüsha da Kilisli Rıfat tarafından yayımlanmış; çalışmasında eser ve yazarı hakkında da bilgiler yer almaktadır. Kilisli’nin yayımlamış olduğu eserin Türkçe kısmını Abtullah Battal Taymas ele almıştır. Ancak Taymas, yazarın eserde verdiği gramer bilgilerine değinmeden, sadece dizin-sözlük şeklinde bir inceleme yapmıştır. Bu çalışmaların dışında, eser ile ilgili yapılan başka çalışmalar da vardır; tezimizin giriş bölümünde hepsi hakkında kısa bilgiler verilmiştir.

Çalışmamız, Giriş, Sonuç ve Dizin hariç 2 bölüm halinde düzenlenmiş; tezin en sonunda da eserin orijinal kopyasına yer verilmiştir.

Giriş bölümünde, Arap-Türk ilişkilerinin tarihi zeminine ışık tutulmuş, Araplara Türkçe öğretme amacıyla yazılmış eserlerin tanıtımı yapılmış, dönemin Türk dili tarihi içindeki önemi vurgulanarak sözlük ile gramer kitapları tanıtılmış, İbnü Mühennâ ve eseri hakkında bilgiler verilmiş ve eserin üzerine yapılan çalışmalar takdim edilmiştir.

I. Bölüm “Metin” adını taşımaktadır. Bu bölümde, eserin Arapça olan kısımları Türkiye Türkçesine çevrilmiş; Farsça, Türkçe ve Moğolca kelimelerin orijinal şekli, transkripsiyonu ve Türkçe karşılığı Arapça anlamlarına göre verilmiş, İstinsah hatası olduğunu, eksik ve yanlış yazıldığını düşündüğümüz kelimeler hakkındaki açıklamalar dipnotlarda gösterilmiştir. Eserin orijinalinde olduğu gibi, kelime listeleri tablolar içinde ele alınmış ve sorunlu olan kelimelerin yanına soru işareti (?) konulmuştur.

II. Bölüm genel olarak eserin Türkçe kısmı ile ilgilidir. Bu bölümde Türkçe kısmının imlâ özellikleri, ses bilgisi ve şekil bilgisi incelenmiştir. Kitab Hilyetü’l-İnsan ve Helbetü’l-Lisan’da yer alıp Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish adlı eserinde gösterdiği kelimeler alfabetik sıraya göre sunulmuştur.

Sonuç bölümünde, eserin ve tezimizin genel bir değerlendirmesi maddeler halinde gösterilmiştir.

Tezin sonunda yer alan Dizin bölümü ise, 3 kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım Farsça, ikinci kısım Türkçe ve üçüncü kısım Moğolca kelimeler için tahsis edilmiştir.

Özet

Doktora tezi olarak hazırlanan bu çalışma, Cemalüddin İbnü Mühennâ tarafından kaleme alınan Kitâb Hilyetü’l-İnsan ve Helbetü’l-Lisân veya Türk dünyasında İbni Mühennâ Lügati adıyla bilinen kitap üzerine yapılmıştır. Eser, tahminen XIII. yüzyılın ikinci yarısında, Irak bölgesinde yazılmıştır. Araplara yabancı dil öğretmek için hazırlanmıştır. Eserin dili Arapçadır ve üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Farsça, ikinci bölüm Türkçe ve üçüncü bölüm Moğolca ile ilgili olup bu dillerin grameri hakkında kısa bilgiler ve çeşitli konulara göre kelime listeleri içermektedir. Eserin, günümüze kadar 6 nüshası bulunmuştur. 5’i Avrupa’da, 1’i de İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi’nde yer almaktadır. Tezimizde, İstanbul nüshası esas alınmıştır. İstinsah tarihi belli olmayan bu nüsha, yaklaşık 6300 kelime içermektedir. Farsça kısmında 2535, Türkçe kısmında 2680 ve Moğolca kısmında 1085 kelime civarında bulunmaktadır. Çalışmada, eser ve yazarı hakkında bilgiler verilecek, Arap-Türk ilişkilerinin tarihi zeminine ışık tutulacak, Araplara Türkçe öğretim metotları ve söz konusu amaçla yazılmış eserlerin tanıtımı yapılacak, eserin tamamı Türkiye Türkçesinde aktarılacak, Türkçe bölümünün dil özellikleri incelenecek ve eserin üç bölümünü kapsayan dizin bölümü yer alacaktır.

Abstract

This study based on the book named Kitâb Hilyetü’l-İnsan ve Helbetü’l-Lisân which is well known in Turkish world as İbnü Mühennâ Lügati. The book authored by Cemalüddin İbnü Mühennâ estimate around the second half of XII century in Iraq. The main purpose of the stated book was to learn a foreign language for the Arabic speaking people. the manuscripts were written in Arabic language and it consisted three chapters. These three chapters were covers Persian, Turkish and Mongolian languages respectively. Each chapter provides briefly grammar and numerous word lists divided according to various subjects. Nowadays, only 6 copies of the manuscripts are available. Five in Europe and one in the library of İstanbul Archaeological Museums. The Istanbul’s copy is considered as a reference of this thesis. This copy consisted of 6300 words, 2535 words in Persian chapter and in Turkish and Mongolian chapters were 2680 and 1085 words respectively. In addition, this work will provide information about this manuscript and its author. Furthermore, the Arab-Turk relationship will explore based on historical background. In addition, the historical scripts that willingly prepared to illustrate Turkish language teaching methods to Arab will introduce. The pointed out book will be completely translated to the Turkish language. Additionally, the features of the Turkish section of the work will be analysed and will be included in the index covering the three sections of the manuscripts.

Keywords: İbni Mühennâ Lügati, Kitâb Hilyetü’l-İnsan ve Helbetü’l-Lisân, Cemalüddin İbni Mühennâ, Ибн Муханна, Джамал ад-Дин ибн Муханна, Китаб хуллийат ул-Инсан ва хулат ул-лисан (Мастерство языка и его описание), Ибн-Муханна о турецком языке, Араб-филолог о турецком языке, Ибн Мұқанна, Жамал әд-Дин ибн Муханна, Китаб Һуллийат ул-Инсан уа Һулат ул-лисан (Тіл шеберлігі және соны баяндау), Китаб таржуман фарси уа турки уа моғоли, İbn Mühənna sözlüyü, İbn Mühənna, Seyid Əhməd ibn Mühənna, Hilyətül-insan və həlbətül-lisan (İnsanın bəzəyi və dilin sahəsi), Jamāl-al-Dīn Ibn Muhannā, Ǧamāl-al-Dīn Ibn Muhannā, Cemalüddin Ibn-ül-Mühenna, Ibn al-Muhanna, Ibn-el-Muhannā, Ǵamāl-ad-Dīn, İbnü Mühennâ, Ebü’l-Fazl Cemalüddin Ahmed bin Muhammed bin Mühennâ el-Hilli el-Ubeydili, كتاب حلية الانسان وحلبة اللسان, Ǵamāl-ad-Dīn Ibn-al-Muhannā, جمال الدين ابن المهنا, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Ahmed b. Muhammed b. Hasen el-Hillî, Ḥilyat al-insān wa-ḥalbat al-lisān, Kitāb Ḥilyat al-insān wa-ḥalbat al-lisān, ابن مهنّا, Kitāb-i Ḥilyetü ‘l-insān ve ḥalbetü ‘l-lisān, Ibni Mühennâ lûgati, Платон Михайлович Мелиоранский, Араб-филолог о турецком языке, Kitāb Tarǧumān Fārīsī wa-Turkī wa-Muġūlī: al-Qism al-t̲ānī fī al-luġa al-Turkiyya, Ḥilyetü’l-insân ve ḥalbetü’l-lisân.