SİPÂHÎZÂDE MEHMED (ö. 997/1589) Osmanlı âlimi.
Müellif: Mahmut Kaya
Tahsilini muhtemelen doğduğu Bursa’da tamamladıktan sonra ilmiyeye intisap edip 981’de (1573) Mustafa Paşa Medresesi’ne müderris oldu. Gösterdiği başarıdan dolayı kendisine Üç Şerefeli Medrese (Edirne) pâyesi verildi. 987’de (1579) Sahn-ı Semân, 991’de (1583) Ayasofya müderrisliğine, ardından İzmir kadılığına getirildi. Bir yıl sonra Bağdat kadılığına, 997’de (1589) tekrar İzmir kadılığına tayin edildi ve orada vefat etti (Atâî, s. 309-310).
Eserleri. 1. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ maʿrifeti’l-büldân ve’l-memâlik. Coğrafya-tarih konularının işlendiği kitapta denizler, göller, nehirler, dağlar ve tepeler anlatılmış, ardından alfabetik sırayla şehir ve ülkeler hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Eserin başlıca kaynakları Ebü’l-Fidâ’nın Taḳvîmü’l-büldân’ı ile İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿıdır. 980’de (1572) tamamlanarak III. Murad’a sunulan ve ansiklopedik mahiyeti sebebiyle yaygın bir şekilde kullanıldığı anlaşılan kitabın çeşitli kütüphanelerde birçok nüshası mevcut olup Mehdî Îd er-Ravâdıyye tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1427/2006).
2. Muhtasaru Evdahi’l-mesâlik ilâ ma‘rifeti’l-büldân ve’l-memâlik. Sokullu Mehmed Paşa’nın emriyle Evḍaḥu’l-mesâlik’in kısaltılarak Türkçe’ye çevrilmiş şekli olup paşaya sunulan eser tarih ve coğrafya lugatı niteliğindeki Türkçe kitapların ilki olması bakımından önemlidir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 856).
3. Enmûẕecü’l-fünûn fi’l-maʿârifi’l-ʿâmme. Taşköprizâde’nin Mevzûâtü’l-ulûm’u tarzında yazılan ve tefsir, hadis, kelâm, usûl-i fıkıh, ferâiz, meânî, tıp ve astronomi gibi ilimlere yer veren kitap Sinan Paşa’ya sunulmuştur (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2151; İsmihan Sultan, nr. 303).
4. Tercümetü Durûbi’l-emsâl (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3495).
5. Risâle fi’t-tefsîr (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 390).
6. Hâşiye-i Şerhu Tecrîd (Osmanlı Müellifleri, III, 66).
7. Hâşiye alâ Şerhi Hikmeti’l-ayn (a.g.e., a.y.).
BİBLİYOGRAFYA
Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 116, 297, 308, 309-310.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 465.
Osmanlı Müellifleri, III, 65-66.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 259.
Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, İstanbul 2006, I, 45.
Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], III, 1283.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 258-259 numaralı sayfalarda yer almıştır.