Yalçın Çakmak. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş/Alevî siyaseti (1876-1909). Doktora tezi (2018)

Yalçın Çakmak. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş/Alevî siyaseti (1876-1909). Doktora tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, XVII+480 s.

Özet

Anadolu’daki Kızılbaş/Alevî toplulukları uzun bir aradan sonra II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin yeniden dikkatini çekti. Bu gelişme üzerinde; devletin güvenlik endişeleri, merkeziyetçilik anlayışı, Sultan Abdülhamid’in İslâm birliği siyaseti ve Kızılbaş/Alevîlerin Ermeni ve Batılı misyonerlerle olan ilişkilerinin etkisi vardı. Kızılbaş/Alevîler bunların yanı sıra, gerek merkezinde bulundukları yerel hadiseler gerekse bölgesel dinamikler üzerinden de devletin gündemini işgal etti. Sonuç olarak bütün bu yaşanılanlar da devletin Kızılbaş/Alevîlere yönelik bir takım uygulamalara gitmesini zorunlu kıldı. II. Abdülhamid’in bu uygulamalar arasında başvurduğu en etkili yöntem ise topluluk mensuplarının tashîh-i akâidi (inançların düzeltilmesi) siyasetiydi.

Bu tezin amaçları arasında ilk sırada, Kızılbaş/Alevî topluluklarını II. Abdülhamid döneminde gündeme taşıyan dinamikleri irdelemek gelmektedir. Bununla ilişkili olarak, II. Abdülhamid’in Kızılbaş/Alevî siyasetinin Osmanlı tarihindeki yerinin süreklilik ve kopuşlar bağlamında ele alınması hedeflenmiştir. Devletin dönem boyunca Kızılbaş/Alevîliğe yönelik takındığı tutumun genel itibarıyla bütün bir gayri Sünnî siyaset içerisindeki yerinin karşılaştırmalı bir şekilde ele alınması tezin bir diğer amacıdır. Ayrıca, Kızılbaş/Alevîlerin bu süre zarfında Batılı misyoner, gezgin, araştırmacı ve görevlileri tarafından nasıl ele alındıkları da resmedilmeye çalışılmıştır.

Abstract

Kizilbash/Alevi communities in Anatolia caught the attention of the Ottoman Empire during the reign of Abdülhamid II after a long time. Anxiety over issues of security of the empire, centralization, the politics of Islamic unity of Sultan Abdülhamid II and the relations of Kizilbash/Alevi communities with the Armenian and Western missionaries played a significant role in this development. In addition, Kizilbash/Alevi communities became a current issue of the empire due to their central role both in domestic issues and regional dynamics. Consequently, these developments led the empire to certain mandatory implementations against Kizilbash/Alevi communities. The most efficient method Abdülhamid II resorted to out of these implementations was the politics of enforced rectification of the beliefs (tashîh-i akâid) of the community members.

The primary aim of this dissertation is to analyze the dynamics which brought up Kizilbash/Alevi communities to the agenda during the reign of Abdülhamid II. In relation to this aim, Abdülhamid II’s Kizilbash/Alevi politics in the history of the Ottoman Empire is aimed to be discussed within the context of continuity and disengagements. Another aim of this dissertation is to deal with the place of the empire’s approach towards Kizilbash/Alevism throughout the period within the context of the Non-Sunni politics from a comparative perspective. Furthermore, the representations of Kizilbash/Alevi communities by the Western missonaries, travellers, researchers and officers are to be illustrated.

İçindekiler

KABUL ve ONAY … i
BİLDİRİM … ii
YAYIMLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI … iii
ETİK BEYAN … iv
TEŞEKKÜR … v
ÖZET … vii
ABSTRACT … viii
İÇİNDEKİLER … ix
KISALTMALAR DİZİNİ … xv

GİRİŞ … 1

1. BÖLÜM: KIZILBAŞ/ALEVÎLİĞİN TARİHSEL KÖKLERİ: KIZILBAŞ KİMLİĞİNİN İNŞASINDAN BEKTAŞÎ TARİKATI’NIN YASAKLANMASINA … 40
1.1. OSMANLI MERKEZİLEŞMESİNİN DİN ÜZERİNDEKİ ETKİSİ … 40
1.2. SÜNNÎ İSLÂM KARŞITI DİNAMİKLER … 43
1.3. OSMANLI-SAFEVÎ İLİŞKİLERİ VE KIZILBAŞLIK … 45
1.4. SAFEVÎ PROPAGANDASININ MAHİYETİ … 52
1.5. OSMANLI RESMİ SÖYLEMİNDE KIZILBAŞ İMGESİ … 56
1.6. KIZILBAŞLIĞA KARŞI ÖNLEMLER … 58
1.6.1. Bektaşîliğin Araçsallaştırılması … 59
1.6.2. Bektaşîliğe Karşı Tesirler … 61
1.7. YAVUZ SULTAN SELİM VE ŞAH İSMAİL SONRASI OSMANLI-SAFEVÎ İLİŞKİLERİ … 62
1.8. SAFEVÎLER SONRASI OSMANLI-İRAN İLİŞKİLERİ … 66
1.9. BEKTAŞÎ TARİKATI’NIN YASAKLANMASI … 67

2. BÖLÜM: II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNİN SİYASİ DİNAMİKLERİ VE GAYRİ SÜNNÎ TOPLULUKLARA YÖNELİK YAKLAŞIM … 76
2. 1. DÖNEMİN İÇ SİYASET DİNAMİKLERİ … 76
2.1.1. Modernleşme ve Merkezileşmenin Etki ve Sınırları … 78
2.1.2. İttihâd-ı İslâm (Panislâmizm) Siyaseti ve İç Politika Üzerindeki Etkisi … 80
2.1.3. Misyonerlik Faaliyetleri … 84
2.1.4. Ermeni Meselesi … 87
2.2. GAYRİ SÜNNÎ GRUPLAR VE DEVLETİN YAKLAŞIMI … 88
2.2.1. Şiîler … 90
2.2.2. Nusayrîler … 93
2.2.3. Yezidîler … 96
2.2.4. Dürzîler … 100
2.2.5. Kripto Hristiyanlar (İstavrîler) … 101

3. BÖLÜM: MÜLHİDLİKTEN MÜPHEMLİĞE: II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI DEVLETİ’NİN KIZILBAŞ/ALEVÎ ALGISI … 106
3.1. ZİHİNSEL DEĞİŞİMİN KAVRAMSAL DÖNÜŞÜMÜ: KIZILBAŞTAN ALEVÎYE GEÇİŞ … 113
3.2. ALEVÎ KAVRAMININ SINIRLARI … 117
3.3. MİSYONERLİK FAALİYETLERİNİN KIZILBAŞ/ALEVÎLER ÜZERİNDEKİ ETKİSİ … 120
3.4. KIZILBAŞ ERMENİ YAKINLAŞMASINA YÖNELİK ENDİŞELER … 126
3.4.1. Ermeni-Kızılbaş “İttifakı” … 127
3.4.2. Kızılbaş/Alevîlerin Ermenilere Yönelik Saldırılardaki Rolü … 136
3.5. ŞİÎLİK İLE KIZILBAŞ/ALEVÎLER ARASINDAKİ İLİŞKİYE YÖNELİK ENDİŞELER … 138
3.6. KIZILBAŞ/ALEVÎLERE YÖNELİK ASKERİ ENDİŞELER … 142
3.7. BEKTAŞÎLER İLE KIZILBAŞ/ALEVÎLER ARASINDAKİ İLİŞKİ … 143
3.7.1. Çelebilerin Kızılbaşlara Yönelik Faaliyetleri … 146
3.7.2. Otorite Mücadelesinin Yansıması Olarak Pençe ve Tarık Tartışması … 148
3.8. KIZILBAŞ/ALEVÎLER HAKKINDA SUNULAN RAPOR VE LAYİHÂLAR … 152
3.8.1. Mehmet Memduh Bey’in Layihâ ve Raporları … 154
3.8.2. Abdülcabbar-zâde Osman Bey’in Layihâsı … 158
3.8.3. Mutasarrıf Bekir Sıdkı’nın Layihâları … 160
3.8.4. Mamuretülaziz ve Sivas Valilerinin Raporları … 169
3.8.5. Doğu/Kürt Alevîleri ve Dersim Kızılbaşları Hakkında Bir Rapor … 172

4. BÖLÜM: MİSYONERLER, DİĞER BATILI ÇEVRELER VE KIZILBAŞ/ALEVÎLER … 178
4.1. MİSYONERLER DIŞINDA KIZILBAŞ/ALEVÎLER HAKKINDA İLK DİLE GETİRİLENLER (1838-1876) … 179
4.2. AMERİKALI PROTESTAN MİSYONERLERİN KIZILBAŞ/ALEVÎLERLE İLK TEMASLARI … 185
4.2.1. Kızılbaş/Alevîlerin Kökenine Yönelik Tartışmalar … 192
4.2.2. Bir “Protestan” Kürt Şef: Ali Keko … 200
4.3. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE BATILI FAALİYETLER … 205
4.3.1. Misyonerlik Çalışmaları … 205
4.3.2. Misyonerlik Dışı Faaliyetler … 233
4.3.3. Konsoloslukların Gözüyle Kızılbaş/Alevîler … 253
4.4. II. ABDÜLHAMİD SONRASI KIZILBAŞ/ALEVÎLERE BAKIŞ … 257

5. BÖLÜM: KIZILBAŞ/ALEVÎ NÜFUSU … 264
5.1. OSMANLI BELGELERİNDE KIZILBAŞ/ALEVÎ NÜFUSUN GÖRÜNÜRLÜĞÜ … 267
5.2. İNGİLİZ KAYNAKLARINDA KIZILBAŞ/ALEVÎ NÜFUS … 272
5.3. FRANSIZ KAYNAKLARINDA KIZILBAŞ/ALEVÎ NÜFUS … 278
5.3.1. Vital Cuinet’in Çalışmalarında Kızılbaş/Alevî Nüfus … 278
5.3.1.1. Sivas Vilâyeti … 280
5.3.1.2. Mamuretülaziz Vilâyeti … 282
5.3.1.3. Diyarbekir Vilâyeti … 284
5.3.2. Sivas Konsolosuna göre Kızılbaş/Alevîler … 285
5.3.3. Ernest Chantre’a göre Erzurum ve Dersim Vilâyetlerinin Kızılbaş/Alevî Nüfusu … 288
5.3.4. M. F. Grenard’ın Anadolu’daki Kızılbaş/Alevî Nüfusun “Etnik” Yapısı ve Oranına Dair Görüşleri … 289

6. BÖLÜM: KIZILBAŞ/ALEVÎLERE YÖNELİK ÇÖZÜM ARAYIŞ VE PRATİKLERİ … 292
6.1. TASHÎH-İ AKÂİD YA DA TASHÎH-İ İTİKÂD … 292
6.1.1. Kızılbaş/Alevîlerin Tashîh-i Akaîdi … 298
6.1.1.1. Eğitim ve Kurumlarının Yaygınlaştırılması … 303
6.1.1.2. Cami ve Mescit İnşası … 311
6.1.1.3. Vaaz ve Nasîhatlerde Bulunma … 313
6.1.1.4. Önde Gelen Kişilerin Uzaklaştırılması … 317
6.2. SÜRGÜN POLİTİKASI … 317

7. BÖLÜM: KIZILBAŞ/ALEVÎ KİMLİĞİNİN TEMSİLİ KRİZLERİ … 324
7.1. ANŞA BACI VE TOPLULUĞU “KEÇELİ SIRAÇLAR” … 328
7.1.1. Anşa Bacı ve Ailesinin İhbar Edilmesi … 328
7.1.2. İddialar Üzerine Gerçekleştirilen Tahkikat … 330
7.1.3. İran ile İlişkilere Yönelik Şüphe … 334
7.1.4. Mazdeki Bir İnanca Mensubiyet İddiası … 335
7.1.5. Misyonerlerle İlişki İddiası … 336
7.1.6. Anşa Bacı ve Ailesinin Sorgusu … 336
7.1.7. Ailenin Sürgün Edilmesi … 339
7.1.8. Af Talepleri … 340
7.1.9. Veli Baba Dönemi … 342
7.1.10. Anşa Bacı ve Mirası … 344
7.2. DUMUKLU YAHUT ALEVÎ HADİSESİ … 350
7.2.1. Neden ve Motivasyonu … 350
7.2.2. Olayların Meydana Gelişi … 353
7.2.3. Hadisenin Sonuçlanması ve Merkezi Otoritenin Tavrı … 365
7.2.4. Hadisenin Yarattığı Sonuçlar … 371

8. BÖLÜM: KIZILBAŞ/ALEVÎ ALGISI VE SİYASETİNİN KESİŞİM ALANI: DERSİM … 374
8.1. TANZİMAT SÜRECİNDE DERSİM … 375
8.2. II. ABDÜLHAMİD’İN DERSİM SİYASETİ … 377
8.3. DEVLETİN DERSİM HALKININ İNANCINA YÖNELİK YAKLAŞIMI … 385
8.3.1. İnancın Adlandırılması … 386
8.3.2. İnancın Muhtevasına Yönelik Değerlendirmeler … 387
8.4. YABANCILARIN GÖZLEM VE DEĞERLENDİRMELERİ … 388
8.5. MİSYONERLİK VE ERMENİ ENDİŞESİ … 396
8.6. İRAN/ŞİÎLİĞİN DERSİMİ ETKİLEDİĞİ ENDİŞESİ … 400
8.7. DERSİM’E YÖNELİK ÇÖZÜM ARAYIŞLARI … 401
8.7.1. Tashîh-i Akâid/İtikâd Siyaseti … 402
8.7.2. Hamidiye Alayları’na Kabulde İnançsal Ayrımcılık … 410
8.7.3. Dersimli Çocukların Aşiret Mektebi’ne Kabulü … 416

SONUÇ … 420
KAYNAKÇA … 428
EKLER … 461
Ek 1: Aralarında Kızılbaşların da bulunduğu Anadolu’daki toplulukları gösterir harita … 461
Ek 2: Aralarında Kızılbaşların da bulunduğu Anadolu’daki toplulukları gösterir harita-II … 462
Ek 3: Abbasan ve Karaballı Aşiret Reisleri … 463
Ek 4: Dersim’in Abbasan Aşireti Lideri Seyyid İbrahim … 464
Ek 5: Dersim’in Kızılbaş/Alevî Karaballı Aşireti’nden çocukların da arasında bulunduğu Aşiret Mektebi’nden mezun olan bir kısım öğrencinin fotoğrafı … 465
Ek 6: Hacı Bektaş Dergâhı Dervişleri Şeyhinin Profilden Resmi … 466
Ek 7: Hacı Bektaş’ta bir Kızılbaş kadın … 466
Ek 8: Hacı Bektaş Dergâhı’ndaki Dervişler … 467
Ek 9: Avşar Kadınları … 467
Ek 10-11: Malatya’daki Kızılbaş Kadınlar … 468
Ek 12: Fransisken misyonerleri tarafından çekilmiş, Urfa Vilayeti’ndeki Kürt Kızılbaş Kadınlara ait bir fotoğraf (1913) … 469
Ek 13: Fransisken misyonerleri tarafından çekilmiş Adıyaman ve Dersimli bir Kızılbaş kadına ait fotoğraf … 469
Ek 14: 1908 Devrimini sevinçle karşılayan Dersimlilerin Harput’taki gösterilerinden bir kare … 470
Ek 15: Sivas Bölgesi’nde Kızılbaş bir dede … 470
Ek 16: Sivas Bölgesi’nden bir Kürt-Kızılbaş kadın … 471
Ek 17: 1911 yılında L. Molyneux-Seel tarafından Dersim’de fotoğrafları çekilmiş Kızılbaş aşiret üyesi bir grup … 471
Ek 18: 1910’lu yıllarda bir Kızılbaş … 472
Ek 19: 1924 yılında Besim Atalay tarafından kullanılan harita-I … 473
Ek 20: Besim Atalay tarafından kullanılan harita-II … 474
Ek 21: Etik Komisyon Muafiyeti Formu … 475
Ek 22: Orijinallik Raporu … 477
ÖZGEÇMİŞ … 479