YÛNÎNÎ, Kutbüddin Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed b. Ahmed el-Ba‘lebekkî el-Yûnînî (ö. 726/1326) Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân adlı eseriyle tanınan tarihçi.
Müellif: Mustafa Sabri Küçükaşçı
8 Safer 640’ta (7 Ağustos 1242) Dımaşk’ta doğdu. Aslen Ba‘lebek şehrinin Yûnîn kasabasından bir sûfî-ulemâ ailesine mensuptur. İlk bilgilerini tanınmış bir Hanbelî fakihi ve hadis âlimi olan babası Muhammed el-Yûnînî’den aldı. Dımaşk’ta ağabeyi Ali b. Muhammed el-Yûnînî’nin yanı sıra Şerefeddin el-Erbilî, Şerefeddin el-Ensârî, İbn Abdüddâim gibi âlimlerin derslerine devam ederek hadis yanında dinî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Mısır’a gidip Kahire’de İzzeddin İbn Abdüsselâm’ın ders ve sohbetlerine katıldı, hadis hâfızı Reşîd el-Attâr’dan hadis rivayeti konusunda icâzet aldı. 673’te (1275) hac vazifesini ifa etti. 680 (1281) yılında, Abaka Han’ın kardeşi Mengü Timur kumandasındaki Moğol ordusuyla el-Melikü’l-Mansûr Kalavun’un emrindeki Memlük kuvvetleri arasında meydana gelen, Moğol ordusunun ağır bir yenilgiye uğradığı II. Humus savaşına katıldı. 689 (1290), 701 (1302) ve 711 (1311) yıllarında Mısır’ı ziyaret ederek oradaki âlimlerle görüşüp bilgisini geliştirdi, yapacağı çalışmalar için malzeme topladı. Ağabeyi Ali b. Muhammed’in vefatından sonra Ba‘lebek’teki Hanbelîler’in şeyhliğine tayin edildi (701/1302) ve ders okutarak icâzet vermeye başladı. Memlük sultanları ve ileri gelenleri nezdinde büyük bir itibara sahipti. Hayatının hiçbir döneminde resmî görev almadı. Ömrünün son dönemini uzlet içerisinde geçiren Yûnînî 13 Şevval 726’da (12 Eylül 1326) Ba‘lebek’te vefat etti ve Bâbü Sathâ Mezarlığı’nda kardeşinin yanına defnedildi. 23 Şevval’de öldüğü de rivayet edilir.
Eserleri. 1. Muḫtaṣaru Mirʾâ’ti’z-zamân (el-Muḫtâr min Mirʾâti’z-zamân). Yûnînî’nin Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân adlı tarihini ihtisar ve ikmal ederek hazırladığı bir eserdir. el-Muḫtâr’ın çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Şakir Mustafa, IV, 38).
2. Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân. 654-711 (1256-1312) yıllarını kapsayan eser geç dönem Eyyûbîler, Haçlılar, Moğollar ve erken dönem Bahrî Memlükleri tarihinin temel kaynaklarındandır. Eserde Memlük ordusuyla Moğol kuvvetleri arasında meydana gelen, Moğollar’ın ilk defa mağlûp edilerek batıya ilerleyişlerinin durdurulduğu Aynicâlût Savaşı (658/1260) hakkında orijinal bilgiler yer alır. Özellikle Suriye’de cereyan eden, bir kısmına müellifin de şahit olduğu hadiselerin ayrıntılı biçimde kaydedilmesi eseri daha da önemli hale getirmektedir. Yûnînî eserinde her yıla ait olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden meşhur şahsiyetlerin hayatına dair bilgi verir. Devrin tarihçilerinin üslûbunu takip eden Yûnînî şifahî rivayetlerin yanında İbn Asâkir, Kudâî, İbnü’l-Kalânisî, Birzâlî, İbn Sürûr, Tâceddin İbn Hınnâ, Emînüddin İbnü’l-Fâriğ, İbn Hallikân, Ebû Şâme, Tâceddin İbn Hameveyh el-Cüveynî, İbn Vâsıl ve İbn Abdüzzâhir gibi müelliflerin eserlerinden faydalanmış, Nâsırüddin İbnü’l-Furât, İbn Dokmak, Kalkaşendî, Makrîzî, İbn Hacer el-Askalânî, Zehebî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Tağrîberdî gibi tarihçiler de onun eserini kaynak olarak kullanmıştır. Ẕeyl’de siyasal, sosyal ve ekonomik konularla birlikte Mısır ve Suriye’nin kültürel ortamıyla ilgili önemli bilgiler de aktarılmakta ve bürokratik bir görev almayan müellif hadiseleri daha objektif biçimde anlatmaktadır (Baybars el-Mansûrî ile karşılaştırılması için bk. Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, neşredenin girişi, s. 16-17). Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân’ın 654-686 (1256-1287) yıllarını içeren kısmı ilk defa Fritz Krenkow tarafından neşre hazırlanmışsa da basılmadan kalmış, daha sonra aynı bölümler büyük ölçüde Krenkow’un çalışmasından faydalanılarak Haydarâbâd-Dekken’de dört cilt halinde neşredilmiştir (1374-1380/1954-1961). M. Îsâ Hammâde, eserin 687-711 (1288-1312) yıllarına ait bölümüyle ilgili geniş kapsamlı bir çalışma yapmış (bk. bibl.), Fazl Mekkî de 687-696 (1288-1297) yıllarına dair bölümü hakkında bir doktora tezi hazırlamıştır (Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, neşredenin girişi, s. 35). Antranig Melkonian ise 687-690 (1288-1291) yıllarını içeren bölümü Almanca’ya çevirmiştir (Die Jahre 1287-1291 in der Chronik al-Yūnīnīs, Freiburg 1975). Ancak Yûnînî’nin eseri hakkında en kapsamlı çalışmayı hazırladığı doktora tezinde Li Guo gerçekleştirmiştir (The Middle Baḥrī Mamlūks in Medieval Syrian Historiography: The Years 1297-1302 in the Dhayl Mirʾāt al-zamān Attributed to Quṭb al-Dīn Mūsā al-Yūnīnī: A Critical Edition with Introduction, Annotated Translation, and Source Criticism, 1994, Yale University). Li Guo bu çalışmasını bazı ilâvelerle birlikte Early Mamluk Syrian Historiography: Al-Yūnīnī’s Dhayl Mirʾāt al-zamān adıyla yayımlamıştır (I-II, Leiden-Boston-Köln 1998). Yûnînî’nin eserini aynı zamanda Memlükler dönemi tarih yazıcılığı açısından değerlendiren Li Guo, Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî’nin Ḥavâdis̱ü’z-zamân’ı ile Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân’ın 697-699 (1298-1300) yıllarına ait bölümünü karşılaştırarak benzerlikleri göstermeye çalışmış, ayrıca Birzâlî’nin eseriyle de mukayese etmiştir. Hamza Ahmed Abbas, Yûnînî üzerine hazırladığı doktora tezinde eserin 697-711 (1298-1312) yıllarına ait kısmını geniş bir indeksle birlikte üç cilt halinde neşretmiştir (Abûzabî 1428/2007).
3. Menâḳıbü’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir el-Gîlânî (eş-Şerefü’l-bâhir fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir). Kutbüddin el-Yûnînî’ye nisbet edilen bu eserin ona aidiyeti tartışmalıdır (Guo, I, 19; Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, neşredenin girişi, s. 33; Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân’da da bu esere dair bir işaret yoktur, a.g.e., a.y.).
4. es-Sîretü’n-nebeviyye (Şâkir Mustafa, IV, 38; Şeşen, s. 177-178).
BİBLİYOGRAFYA
Yûnînî, Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân (nşr. Hamza Ahmed Abbas), Ebûzabî 1428/2007, I-II, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 15-54.
Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (nşr. Ali Abdüssâtir v.dğr.), Kahire 1408/1988, XIII, 240-241, 284; XIV, 131.
İbn Receb, eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile (nşr. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymîn), Riyad 1425/2005, IV, 465-466.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, VI, 147.
İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-Şâfî (nşr. Fehîm M. Şeltût), Mekke 1980, II, 752.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 589.
Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 130-131.
Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1993, IV, 37-38.
L. Guo, Early Mamluk Syrian Historiography: Al-Yūnīnī’s Dhayl Mirʾāt al-zamān, Leiden 1998, I, 1-96.
Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 177-178.
R. Stephen Humphreys, İslam Tarih Metodolojisi-Bir Sosyal Tarih Uygulaması (trc. Murtaza Bedir – Fuat Aydın), İstanbul 2004, s. 295.
M. Îsâ Hammâde, “el-Yûnînî: Ḫamse ve ʿişrûne sene min ‘Ẕeyli Mirʾâti’z-zamân’ dirâse ve taḥlîl li’l-ḳısm ġayri’l-menşûr”, el-Bâḥis̱, sy. 17, Paris 1981, s. 73-97; sy. 18 (1981), s. 29-47.
Jacqueline Sublet, “al-Yūnīnī”, EI2 (İng.), XI, 345-346.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 596-597 numaralı sayfalarda yer almıştır.