ZÎC-i İLHÂNÎ Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274) astronomiye dair en meşhur eseri.
Müellif: Yavuz Unat
Hülâgû’nun İran’a gelerek İlhanlı Devleti’ni kurmasının ardından bu devletin başşehri olan Merâga giderek ilim ve kültür merkezi haline geldi. Hülâgû’nun emriyle, aynı zamanda Merâga matematik-astronomi okulunun kurucusu olan Nasîrüddîn-i Tûsî’nin başkanlığında bir rasathâne kuruldu. Burada Tûsî ile birlikte Müeyyidüddin el-Urdî, Fahreddîn-i Merâgī, Fahreddîn-i Ahlâtî, İbn Ebü’ş-Şükr ve Kutbüddîn-i Şîrâzî gibi astronom ve matematikçiler çalıştı. On iki yıl devam eden gözlem, ölçüm ve hesaplar neticesinde 670’te (1271) Zîc-i İlḫânî ortaya kondu. Bu hususta Hülâgû ile Abaka Han’ın teşvikleri ve maddî destekleri oldu. Dört makaleden ibaret olan Zîc-i İlḫânî’nin her makalesi birçok fasıl ihtiva etmektedir. İlk makale takvimler hakkındadır ve on iki fasıldan meydana gelir. İkinci makale gezegenlerin yerini, çeşitli yerleşim merkezlerinin enlem ve boylam koordinatlarını içermekte olup on beş fasıldır. Üçüncü makale güneşin doğuşu ve batışı temelinde namaz vakitlerine dairdir ve on dört fasıldır. Dördüncü makale yedi fasıldan oluşmakta, burada astronomiye ilişkin çeşitli meseleler incelenmektedir. Birçok kütüphanede nüshaları bulunan eserin (İhsanoğlu – Rosenfeld, s. 216) İstanbul kütüphanelerinde de muhtelif yazmaları kayıtlıdır (İstanbul Arkeoloji Ktp., nr. 547; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 846; TSMK, III. Ahmed, nr. 3502, 3513; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2933).
Zîc-i İlḫânî hicrî, Yezdicerd, Selevki, yahudi, melikî ve Çin-Uygur takvimleri hakkındaki bilgilerle başlar. Ardından trigonometrik tablolar gelir, sinüs ve tanjant fonksiyonlarının değerleri verilir. Daha sonra küresel astronomi bilgilerini içeren tablolar yer alır. Burada, δ1(θ) ekvatorun kutuplarından geçen büyük daireden ekvatorla ekliptik arasında kalan yaylar ve δ2(θ) ekliptiğin kutuplarından geçen büyük daireden, ekvatorla ekliptiğin arasında olan yayların değerleri verilmiş ve ekliptik ile ekvator arasındaki eğim ε = 23; 30° olarak alınmıştır. Yine, her 12 dakika için βm (ayın enlemi) hesaplanarak tablo halinde verilmiş, bunun için Batlamyus’un el-Mecisṭî adlı eserindeki βm = maxβm.sin(λm-λn) formülü kullanılmıştır (λm, ayın enlemi; λn, çıkış düğümünün boylamıdır). Zîc-i İlḫânî 256 şehrin yerleşim enlem ve boylam koordinatlarını içerir. Otuz beş yerleşim yerinin ise en uzun gündüz uzunluğu kaydedilmiştir. Zîcde altmış yıldızın enlemi, boylamı, parlaklığı ve astrolojik mizacı da verilmiştir. On sekiz yıldızın sadece enlem ve boylamları bulunmaktadır. Eserde ayrıca diğer zîclerde olduğu gibi astrolojik tablolar da vardır.
Zîc-i İlḫânî uzun süre astronomların başvuru kitabı olarak kullanılmıştır. Bu zîcde Ebü’l-Hasan İbn Yûnus’un ez-Zîcü’l-kebîri’l-Ḥâkimî’si, Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim’in ez-Zîcü’l-mümteḥan’ı, İbnü’l-A‘lem’in ez-Zîcü’l-ʿAḍudî’si ve Bettânî’nin ez-Zîcü’ṣ-Ṣâbiʾî’sine atıflarda bulunulur. Bir süre Merâga Rasathânesi’nde Tûsî’nin yanında çalışan ve onun vefatından sonra da çalışmalarını sürdüren İbn Ebü’ş-Şükr (Muhyiddin el-Mağribî) hazırladığı zîcde Zîc-i İlḫânî’de bazı düzeltmeler yapmış ve onu ikmal etmiştir (Sayılı, s. 204, 214). İbnü’n-Nakīb el-Halebî, el-ʿİḳdü’l-Yemânî fî ḥalli Zîc-i İlḫânî (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 181/1, vr. 1-105) ve Nizâmeddin en-Nîsâbûrî Keşf-i Ḥabâʾiḳ-i Zîc-i İlḫânî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2696, Fâtih, nr. 3421) adıyla eseri şerhetmiş, Kâşî esere Zîc-i Ḫâḳānî der Tekmîl-i Zîc-i İlḫânî adlı bir tekmile yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2692). Ali Şah b. Muhammed el-Buhârî’nin Zîc-i Şâhî’si (el-ʿUmdetü’l-İlḫâniyye; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1719) Zîc-i İlḫânî’nin özeti niteliğindedir. Eserin bir kısmı John Greaves tarafından Latince’ye çevrilerek Astronomica Quaedam ex Traditione Shah Cholgii Persae (1650) ve Binae Tabulae Geographicae, una Nassir Eddini Persae altera Vlug Beigi Tatari adıyla 1652’de Londra’da yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Nasîrüddîn-i Tûsî, et-Teẕkire fî ʿilmi’l-heyʾe: Naṣīr al-Dīn al-Tūsī’s Memoir on Astronomy (nşr. ve trc. F. Cemîl Receb), New York 1993, I-II.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 967-968, 969.
Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 202-207, 212-215, 249.
Ekmeleddin İhsanoğlu – B. A. Rosenfeld, Mathematicians, Astronomers and Other Scholary of Islamic Civilisation and Their Works, İstanbul 2003, s. 216.
E. S. Kennedy, “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2, Philadelphia 1956, s. 123-177.
R. Mercier, “The Greek ‘Persian Syntaxis’ and the Zīj-i Ilkhānī”, Archives internationales d’histoire des sciences, XXXIV, Wiesbaden 1984, s. 35-60.
Javad Hamadani-Zadeh, “A Second-Order Interpolation Scheme Described in the Zīj-i Ilkhānī”, Historia Mathematica, XII/1 (1985), s. 56-59.
F. J. Ragep, “al-Ṭūsī, Naṣīr al-Dīn”, EI2 (İng.), X, 750-751.
a.mlf., “Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 757-758.
Gulâm Ali İrfâniyân, “Zîc-i İlḫânî”, DMT, VIII, 572.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 399 numaralı sayfada yer almıştır.